دولت رئیسی به دنبال جایگزین برجام؟

رابرت مالی، مردی که جو بایدن او را مامور بازگرداندن ایالات متحده و ایران به توافق هسته‌ای کرده بود، حالا مطمئن نیست که در ماموریت خود موفق بشود. وی در مصاحبه‌ای اختصاصی در دفتر وزارت خارجه به پولتیکو گفته: «این یک علامت سوال بزرگ است» علاوه بر اینکه معتقد است ایرانیان در امر مذاکره مشارکت نمی‌کنند: «پیوستن به توافق چند ملیتی چیزی نیست که ما بتوانیم آن را به طور کامل کنترل کنیم.»

 

مذاکرات بین ایالات متحده، ایران و پنج قدرت جهانی از ابتدای امسال تاکنون بی‌ثمر بوده است. تهران حاضر به گفتگوی مستقیم با واشنگتن نیست و ترجیح می‌دهد با اروپایی‌ها مذاکره کند؛ هرچند ایالات متحده در وین حضور داشته و به طور غیرمستقیم در جریان مذاکرات است. این وضعیت با آمدن ابراهیم رئیسی، پیچیده‌تر هم شده، علاوه بر اینکه رئیس جمهور جدید هنوز ابعاد سیاست خارجی خود را روشن نکرده و کسی نمی‌داند رویکرد دولت او به برجام و مذاکرات جهانی چه خواهد بود. 

هرچند نشانه‌ها دلگرم کننده نیستند. "محمد مخبر" که حالا معاون رئیس جمهور است، هفت روز پیش از این در جلسه تودیع و معارفه رئیس سازمان برنامه و بودجه گفته بود: «بعید است بتوانیم با نظام سلطه به جایی برسیم و نمی‌توان برنامه‌ریزی خود را برای اداره کشور متکی به رفع تحریم‌ها کرد و باید به نحوی برنامه‌ریزی کنیم که فرض بر این باشد که نظام سلطه تحریم ها را لغو نخواهد کرد.» پیش‌بینی ناامیدانه‌ای که علاوه بر طرفین خارجی، می‌تواند وضعیت داخلی را نیز تحت تاثیر قرار دهد. ناظران خارجی معتقدند تیم جدید رئیسی، نسبت به تلاش‌های دیپلماتیک روحانی تردید دارد. واقعیت هم این است که از زمان پیروزی رئیسی در انتخابات هیچ مذاکره جدی صورت نگرفته است.

 

در صورت عدم توافق ایالات متحده و ایران در مورد شرایط در ماه‌های آینده، رابرت مالی گفته در حال آماده‌سازی برخی پیش‌بینی‌های احتمالی است. یکی از این پیش‌بینی‌ها امضای یک توافق تازه و جداگانه بین ایران و آمریکاست که پارامترهای متفاوتی نسبت به توافق کنونی برجام دارد. گزینه دیگر مجموعه‌ای از اقدامات تحریمی است که در هماهنگی با متحدان اروپایی انجام خواهد شد. اگرچه رابرت مالی به طور دقیق توضیح نداده که اینها چه چیزی هستند؛ اما قابل پیش‌بینی است که فشارها بر روی ایران افزایش خواهد یافت. کمپین فشار حداکثری ترامپ همچنان ادامه دارد و بایدن نشان داده علاقمند به برجام و بازگشت به آن نیست، هر چند توافقی که او به دنبال آن است با چیزی که دولت پیشین آمریکا به دنبال آن بود، بکلی متفاوت است. 

البته مالی به پولتیکو گفته از نظر او بازگشت طرفین به برجام معقول‌تر است، زیرا هم ایالات متحده و هم ایران (حتی زمانی که رئیسی پیروز انتخابات شده بود) علاقه خود را لااقل در ظاهر به بازگشت به برجام ابراز کرده‌اند. اما او تصور می‌کند این تاخیر به دلیل بی‌اعتمادی است که در جریان کمپین "فشار حداکثری" دولت ترامپ و انتخابات‌های مجلس و دولت در ایران ایجاد شده است. او گفته: «اگر ایران همچنان به توسعه صنایع هسته‌ای خود ادامه دهد و حاضر نباشد در مسائل منطقه‌ای سر میز مذاکره بنشیند، ما را از این واقعیت آگاه می‌کند که این توافق انجام نشدنی است. در این صورت ما نمی‌توانیم به شکل واقع بینانه به این توافق بازگردیم.» رابرت مالی، نماینده ویژه ایالات متحده در امور ایران گفته گزینه‌هایی را برای جو بایدن، رئیس جمهور آمریکا آماده کرده است.

همچنین تروئیکای اروپایی روز پنج‌شنبه با انتشار بیانیه‌ای فعالیت‌های اتمی ایران را "بسیار نگران کننده" توصیف کرد. اروپا گفته مذاکرات وین "به درخواست تهران از دو ماه پیش متوقف شده و ایران هنوز به تاریخ از سرگیری آنها متعهد نشده است". اروپا، ایران را متهم به دوری از مذاکرات و نقض برجام می‌کنند، در حالی که هیچ طرح تشویقی و ابتکار عمل جدی برای از سرگیری مذاکرات ارائه نداده‌اند. 

 

صحبت‌های مالی نشان می‌دهد ایالات متحده اولا علاقمند به بازگشت به توافق و ادامه برجام نیست و مقامات کاخ سفید فکر می‌کنند، با توجه به اینکه قدرت در اختیار محافظه‌کاران است، می‌توان توافقی جامع‌تر با ایران امضا کرد. ثانیا کاخ سفید آماده شکست مذاکرات برجام است و این دست ایالات متحده را برای یک توافق جامع بازتر می‌کند. 

البته ایران بارها اعلام کرده بر سر مسائل منطقه‌ای حاضر به مذاکره نیست و مسائل منطقه باید به دست کشورهای حاضر در خاورمیانه حل و فصل شود. اما ایران هنوز واکنشی به پیشنهاد مذاکره جامع نشان نداده است. امیرعبداللهیان، وزیر خارجه پیشنهادی ابراهیم رئیسی، چندی پیش با اشاره به حضورش در مذاکرات قبلی با آمریکا گفت: «مذاکره با آمریکا هرگز تابو نبوده است...مشکل، مذاکره نیست بلکه رفتار قلدرمآبانه، جنایات بزرگ و بدعهدی های مکرر آمریکا است. موقع شناسی و اقتدار دو رکن هر مذاکره دیپلماتیک است.»

 

سال‌هاست که بسیاری از کارشناسان حوزه سیاست خارجی معتقدند ایران باید با آمریکا به یک توافق جامع برسد. توافقی که همه مسائل در آن ذکر شده و حتی اختلاف‌های حل ناشدنی (مثل مساله اسرائیل) نیز به عنوان اختلافات دائمی در آن دیده شود. دکتر ظریف در مصاحبه تاریخ شفاهی که با سعید لیلاز انجام داده بود، نیز به این نکته اشاره کرده و نشان داد معتقد است می‌توان به یک توافق جامع با ایالات متحده رسید.

در حال حاضر گزینه توافق دوجانبه می‌تواند یک پیشنهاد موفق و قابل تامل باشد. رفتار آمریکا در سالهای 2017 تا 2020 نشان داد، پنج کشور دیگر حاضر در توافق "عملا" نمی‌توانند خواسته‌های ایالات متحده را نادیده بگیرند و عملا توافق بین ایران و ایالات متحده خواهد بود و این موضوع تفاوتی با یک توافق دوجانبه نخواهد داشت. علاوه بر اینکه یکی از دلایل خروج سریع آمریکا از برجام و کارآمدی فشار حداکثری در اعمال تحریم علیه ایران عدم درگیر شدن شرکت‌ها و کمپانی‌های بزرگ آمریکایی در ایران بود. عدم علاقه ایران به حضور شرکت‌های آمریکایی در ایران و عدم لغو تحریم‌های پولی و بانکی، دو عاملی بود که جلوی حضور شرکت‌های آمریکایی در ایران را گرفت. برای همین زمانی که ترامپ تصمیم به خروج از برجام گرفت؛ آمریکا عملا (جز قرارداد بوئینگ) حضور چشمگیری در ایران نداشت و همین موضوع دست مقامات کاخ سفید را در خروج از برجام باز گذاشت. تجربه‌ای که می‌تواند چراغ راه مذاکرات آتی باشد. هرچند همچنان که تاکید شد، راهبرد سیاست خارجی رئیسی هنوز مشخص نیست. اگرچه صحبت از پایبندی به مذاکرات و برجام و همچنین تلاش برای رفع تحریم‌ها زیاد به میان آمده، اما واقعیت این است که حضور جدی در حوزه عملیاتی و روبرو شدن با پیشنهادهای جهانی بحث دیگری است.
موسی حسن وند