گاف کیهان و صدا وسیما و نسبت خبر با حقیقت

سال ها پیش در جریان جنگ اول آمریکا و عراق ، معروف به جنگ خلیج فارس ، یکی از فیلسوفان پست مدرن به نام ژان بودریار با انکار این جنگ گفته بود " جنگ خلیج فارس چیزی نبود جز جنگی وانمود شده ، جنگی که تنها بر صفحه های تلویزیون در گرفت ، جنگی فروکاسته شده به نشانه های تصویری خود . " اگر چه آن زمان من این نظر را خیلی فانتزی و به دور از واقعیت می دانستم اما در خلوت خود همواره با این پرسش رو به رو بودم که به راستی با توجه به فن آوری های جدید نسبت بین خبر و حقیقت چیست ؟ ظاهرا تکنولوژی فاصله ها را از میان برداشته است و همه انسان ها را در چهارگوشه جهان به هم نزدیک کرده است و ما در کوتاه ترین زمان از اتفاقاتی که در طولانی ترین مسافت ها رخ می دهد با خبر می شویم اما به راستی این اخبار و تصاویر تا چه حد مبتنی بر واقعیت است . این پرسش ها همواره با من بود تا این که چند شب پیش گزارشگر صدا و سیما بین مردم رفته بود و از آن ها می خواست یک واقعه را از دیدگاه دو رسانه داخلی و خارجی گزارش کنند . برخی از مردمی که حاضر به انجام چنین کاری شده بودند به شکل اعجاب آوری بر این شکاف صحه می گذاشتند که هر خبرنگار و گزارشگری بنا بر دیدگاه خود واقعیت خارجی را منعکس می کند . پس تا این جا چاره ای نداریم که بپذیریم اخبار منتشره الزاما ارائه تصویر بیطرفانه واقعیت رخ داده نیست . اما اگر اصولا واقعیتی رخ نداده باشد چه ؟ به عنوان مثال چند شب پیش صدا و سیمای جمهوری اسلامی خبری را منتشر کرد که براساس آن جنگنده های ارتش سوریه بر فراز خاک اسرائیل به پرواز درآمده اند . این خبر در روز پنجشنبه به تیتر اول روزنامه کیهان تبدیل شد . روزنامه کیهان در تیتر اول خود نوشت پرواز جنگنده های سوریه بر فراز تل آویو اسرائیل را به لرزه درآورد . سپس در توضیح خبر نوشت : به گفته منابع مطلع، این پرواز جنگنده‌ها، سران اسرائیل را به شدت به وحشت انداخته است. کانال ١٠ اسراییل با تایید این خبر اعلام کرد، بر روی این اعلامیه‌ها نوشته شده، ما هر وقت که بخواهیم می‌توانیم پاسخ دهیم ولی زمان و مکان آن را خودمان انتخاب خواهیم کرد، با درود به کرکس‌های سوری. این روزنامه ادامه داد: «پدافند هوایی رژیم صهیونیستی نتوانستند این هواپیماها را سرنگون کنند چرا که شبیه به جنگنده‌های اسراییلی بودند. این حرکت غافلگیرکننده مقامات صهیونیستی را در بهت فرو برده است». کیهان همچنین تحلیل کرد: «حرکت شجاعانه جنگنده‌های سوری نشان داد که رژیم صهیونیستی به رغم تبلیغات فراوان بسیار پوشالی است و گنبد آهنین هم کارایی لازم را برای مقابله با حملات خارجی ندارد».
این در حالی است که برخی از رسانه ها مدعی شده اند که این خبر مربوط به یک برنامه طنز از یک شبکه خصوصی اسرائیل علیه ارتش سوریه بوده و اصولا واقعیت خارجی نداشته است . این که به لحاظ حقوقی و قانونی و حتی اخلاقی یک رسانه حق ندارد خبر کذب منتشر کند کمک چندانی به ما نمی کند چرا که بخشی از رسانه ها بنا به دلایل مختلف همواره اقدام به چنین کاری می کنند و اصولا نگران موانع قانونی و اخلاقی نیز نیستند . باز به عنوان نمونه روزنامه کیهان طی سال های گذشته همواره اتهاماتی را علیه افرادی مطرح کرده که موجب اعتراض این افراد نیز شده است اما این اعتراض ها عموما بی نتیجه بوده است . لیکن در این جا پرسش ما ناظر به سویه دیگری از این ماجراست . پرسش ما درباره مخاطبانی است که به این رسانه ها اعتماد دارند . فرض کنید شما یکی از مخاطبان این رسانه ها هستید و به اخبار منتشره ازسوی آنان باور دارید . از نظر شما چنین پروازهایی در عالم واقع صورت گرفته است و موجب وحشت اسرائیل شده است . این خبر از جمله خبرهایی است که درستی و نادرستی اش بر زندگی روزانه ما تاثیر فاحشی ندارد و حداکثر ما را نسبت به توانمندی ارتش سوریه و وضعیت مستاصل اسرائیل به خطا می افکند . حال اگر خبری به زندگی روزانه ما ارتباط مستقیمی پیدا کند چه ؟
به نظر می رسد در پیوند قدرت و تکنولوژی به پرسش حادی رسیده ایم . این که قدرت با استفاده از تکنولوژی می تواند به خلق وانموده هایی مبادرت کند که هیچ واقعیت متناظری آن را تایید نمی کند . اما همچنان برای بخشی از مردم به عنوان مخاطبان قدرت / رسانه واقعیت دارد و آنان در این دنیای وانموده ها زندگی می کنند . حال باید پرسید آیا بودریار حق نداشت که جنگ خلیج فارس را صرفا یک وانموده بداند؟ جنگی فروکاسته شده به نشانه های تصویری خود؟ به راستی چند درصد مردم وقت و امکان پیگیری صحت و سقم خبرهایی را که می خوانند و می بینند دارند و اصولا معیار صدق و کذب چیست ؟ چرا که مخاطبان فی المثل روزنامه کیهان که به این روزنامه اعتماد دارند به همان اندازه به رسانه های مخالف آن بی اعتمادند و اخبارآنان را غرض آلود و کذب می دانند. به راستی معیار درستی و نادرستی یک خبر چیست و چه چیزی موجب اطمینان ما نسبت به فرستنده یک خبر می شود ؟ برخی فکر می کنند دریافت یک خبر از منابع مختلف و گاه متعارض می تواند به ما کمک کند تا به واقعیت و حقیقت دست یابیم . اما مثال فوق به خوبی نادرستی این عقیده را نشان می دهد . همان طور که بیان شد برخی از رسانه ها این خبر را مربوط به یک برنامه طنز از یک شبکه خصوصی اسرائیلی می دانند . چنان که سایت بازتاب امروز نیز با اشاره به جعلی بودن این خبر از کیهان خواسته تا خبرهای جعلی را در اختیار مخاطبان خاص خود قرار ندهد . این در حالی است که صدا و سیما و روزنامه کیهان آن را به عنوان یک خبر واقعی منتشر کرده اند . حال حقیقت چیست ؟ واقعیت کدام است ؟ معیار این انتخاب چیست ؟ شاید بتوان گفت در عصر حاضر در پیوند قدرت و تکنولوژی ارتباط آدمی با واقعیت گسسته شده است و همه ما در جهانی از وانموده ها زندگی می کنیم . جهانی خلق شده از سوی قدرت .
مهدی قوامی پور