علامه جعفری و "فرهنگ مشترک بشری"

محمد تقی جعفری متولد تبریز در ۱۳۰۴ بود و در ۲۵ آبان ۱۳۷۷ یعنی ۲۰ سال بعد از انقلاب اسلامی دارفانی را وداع گفت. علامه جعفری بحث های بی شماری در حوزه های گوناگون علوم انسانی از خود به جای گذاشته است.
در ۶ اثری که به زبان انگلیسی درباره وجوه فکری او به رشته تحریر درآوردم تا حدودی تلاش نمودم اهمیت گفتمان علامه جعفری را در حوزه فلسفه (مقایسه آراء برتراند راسل و علامه جعفری) و جامعه شناسی (بازخوانی آراء علامه جعفری در حوزه جامعه شناسی) و ادبیات تطبیقی (بازخوانی آراء علامه جعفری در نسبت با اندیشه های ادبای کلاسیک روس) نشان دهم.
البته پژوهش در آراء علامه جعفری این فیلسوف آذربایجانی محدود به این سه حوزه نیست بل حوزه های دیگر علوم انسانی و علوم اسلامی را در برمی گیرد ولی در این مقاله موجز تلاش من بر این است که بر یکی از "مفاهیم کانونی" علامه جعفری تمرکز کنم که به گونه ای جامع سپهر گفتمان او را بازنمایی می کند.
علامه جعفری مفهومی دارد با عنوان "فرهنگ مشترک بشری" که به زعم او پایه و اساس تمامی تمدنها و فرهنگها و دینها و مذهبها و مکتبها و مشربهای بشری در طول تاریخ بوده است. به عبارت دیگر، انسان در طی تاریخ پرفراز و نشیب خویش تحولات گوناگونی را پشت سر گذاشته است و این تحولات تمایزات و تفاوتهای بیشماری را در بین جوامع انسانی ایجاد کرده است و اغلب مبتنی بر همین مفترقات انسانها به جنگ هم رفته اند و جنگهای بزرگی در طول تاریخ بر ضد هم سامان داده اند ولی غافل از اینکه بشریت با تمامی تفاوتهایش دارای "مشترکات فرهنگی" بنیادینی است که زیربنای تقریب حیات معقول را ممکن میسازد.
اما نکته اینجاست که واقعیات عینی بهیچوجه صحه بر وجود چنین مشترکاتی بین جوامع انسانی را تایید نمی کند و ما بصورت غریزی خلاف چنین مشترکاتی را مشاهده می کنیم. بنابراین سخن علامه جعفری چگونه قابل دفاع خواهد بود؟ به عنوان مثال، در منطقه ما و در جهان کنونی ما بسیاری از شواهد ما را به این ایده رهنمون می کند که جهان محلی برای "تنازع بقاء" است و تمامی جوامع برای بقاء خویش سعی در فنای دیگران دارند و این اندیشه که بین شرق و غرب و شمال و جنوب مشترکات بنیادینی وجود دارد از اساس نامعقول و موهوم است و کسانی که دامن به چنین اندیشه هایی می زنند یا ساده لوح هستند و یا فاقد انسجام فکری می باشند.
اما علامه جعفری کسی نیست که سخن بی دلیل بزند بل او خود را اهل دلیل و منطق معرفی می کرد. به سخن دیگر، مبنای نظریه "فرهنگ مشترک بشری" در خوانش علامه جعفری چیست؟
بسیاری از منتقدین علامه جعفری معتقدند که او فاقد یک "دستگاه فکری منسجم" میباشد و او را به عنوان یک عالمی که دانش آموخنه "مکتب نجف" است مورد شماتت قرار می دهند که چرا تا این حد پراکنده گویی کرده است و اندیشه های خویش را ساماندهی مفهومی نکرده است.
به عنوان مثال، اهل فلسفه می گویند فلاسفه در ایران یا اصالت الوجودی هستند یا اصالت الماهیتی ولی علامه جعفری نه به ماهیت پرداخته است و نه به وجود. بنابراین تقسیمبندی بسیاری او را در سلک فلاسفه و حکمای ایرانی نیز قرار نمی دهند. او حتی در بین فقهاء و اصولیون جایگاه مقبولی ندارد و یکی از دلائل چنین بداقبالی این است که در حوزه های شیعی سخن گفتن از عرفاء و ادبایی چون مولوی ذنب لایغفر است ولی علامه جعفری به عنوان یک مرجع عالیقدر و فقیه بزرگ ۱۵ جلد در باب ملای روم نوشته است و ابعاد فکری او را مورد نقد و بررسی قرار داده است.
در روزگاری که طلاب آن به اندیشه های غربی به مثابه کفر می نگریستند علامه جعفری دست به نامه نگاری با برتراند راسل می زند و تلاش می کند "گفتگویی" را سامان بدهد و حتی به فرانسه می رود و در جستجوی ژان پل سارتر در پاریس رحل اقامت می گزیند تا با او "گفتگو" کند. در کتاب "تکاپوگر اندیشه ها" ردپای گفتگوهای علامه جعفری با ۷۰ شخصیت علمی و فلسفی جهانی را می یابیم که نشان از سیره عملی علامه جعفری در بازیابی مشترکات فکری با متفکران شرق و غرب و اسلامی و یهودی و مسیحی و کمونیست و بودایی و شینتویی دارد.
اما نکته اینجاست که آیا نظریه فرهنگ مشترک بشری علامه جعفری مبانی نظری جدیی نیز دارد یا صرفا مبتنی بر "مشرب ذوقی" او است؟ کسانی که تفسیر مثنوی و ۲۷ جلد تفسیر نهج البلاغه او را به دقت خوانده اند اغلب از این شکوه دارند که چرا او اینچنین غیر- سیستماتیک در لا به لای تفسیر اشعار مولوی و یا خطبه های مولا علی به متفکران و نویسندگان و شاعران و فیلسوفان شرق و غرب ارجاع داده است؟ بسیاری از منتقدان این ارجاعات را تفسیر بر عدم انسجام روشی و فکری علامه جعفری کرده اند ولی در خوانش من این دقیقا نکته ای است که مورد غفلت قرار گرفته است و از قضا خودِ علامه جعفری بدان در نخستین صفحات جلد اول نقد مثنوی مولوی اشاره کرده است.
او می گوید ارجاعات من به متفکران و اندیشمندان و فیلسوفان و متالهین در فرهنگهای گوناگون و در ازمنه متفاوت اشارت بر این ایده است که جملگی این خردمندان در جوامع گوناگون و اعصار مختلف به مجموعه ای از "ایده های متعالی" دست یافته بودند که اساس "حیات معقول" بر آن ایده ها ابتناء یافته است و این ایده ها مشترکات فرهنگ بشری را تشکیل می دهند و ما هنگامی که اندیشه های داستایوفسکی را در روسیه قرن نوزدهم و تفکرات گاندی در قرن بیستم و ایده های علی در کوفه را می خوانیم و بینوایان ویکتور هوگو در فرانسه را با اوپانیشادها در هندوستان مقایسه می کنیم در تمامی این آثار "مشترکات متعالیه ای" را درمی یابیم که اس و اساس "حیات معقول" است و برخلاف ظواهر پدیده ها و رخدادها، انسان به مثابه "نوع" دارای مشترکات متعالیه ای است که اگر بخواهیم جهان را بر اساس "مدیریت معقول" تدبیر کنیم بدون توجه به این مشترکات که اساس "فرهنگ معقول نوعِ بشر" را تشکیل می دهد، امکانپذیر نخواهد بود. البته علامه جعفری نظریه فرهنگ مشترک بشری خویش را بسط و توسعه کافی نداد ولی این دیدگاه قابلیت جهانی دارد و امروز که ایران و جهان در تنگنایی صعب العبور قرار گرفته است چنین ندایی بسیار معقول و بهنگام می نماید تا بتوانیم از این وضعیت بی تدبیری عبور امیدوارانه ای داشته باشیم.
*جامعه شناس و عضو هیئت علمی پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی