امانیه؛ پیدایی و پویایی یک محله

خیابانی که پیش‌تر جُردن نامیده می‌شد و در سال‌های نزدیک‌تر به ما آفریقا و اکنون نلسون ماندلا نام‌گذاری شده است، محله‌ای از شمال پایتخت را دوبخشی می‌سازد که بخش شمالی آن «محله‌ی امانیه» نام دارد و بخش جنوبی «کاووسیه» خوانده می‌شود.
به گزارش امرداد، امانیه بخشی از شمیرانات است و در راهی دیده می‌شود که از تهران به شمیران می‌رسد، اما وارون دیگر روستاها و بخش‌های شمیرانات، شکل‌گیری آن تاریخ دور و درازی ندارد. امانیه‌ی کنونی از شمال به دو بزرگراه چمران (پارک وی پیشین)، از خاور به بزرگراه مدرس (شاهنشاهی پیشین)، از جنوب به خیابان‌های آرش، اسفندیار و نیایش راه می‌بَرد.
در یک سده پیش امانیه تپه‌هایی بود که در جنوب تجریش و خاورِ جایی دیده می‌شد که سپس بلندترین خیابان تهران، پهلوی پیشین و ولی‌عصر کنونی، ساخته شد. تپه‌ها و زمین‌های امانیه در زمان چیرگی قاجاریه خالی از هر باشنده‌ای بود و ساخت‌وسازی در آنجا دیده نمی‌شد. با این همه، تپه‌های این گستره برای یکی از شاهزادگان قاجاری به نام معیرالممالک، خوشایند نبود و گمان می‌بُرد که چشم‌انداز کاخ او را در باغ فردوس خراب می‌کند! از این‌رو دستور داد که تپه‌ها را آن اندازه صاف و هموار کنند که او بتواند از کاخ و باغ خود مسافتی دورتر را ببیند! باغ فردوس همان است که در گستره‌ی میدان تجریش ساخته شده و اکنون موزه‌ی سینما نام گرفته است.
امانیه در دوره‌ی قاجاریه دره قشلاق نامیده می‌شد؛ از آن‌رو که ایلات عشایری چادرهای خود را در تپه‌ها و زمین‌های این دره برپا می‌کردند و فصل زمستان و قشلاق خود را در آن پهنه می‌گذراندند. دره قشلاق به داشتن هوایی پاکیزه و خوش، آوازه داشت. تا آنکه زمان سپری شد و در دوره‌ی پهلوی به سبب نزدیکی دره قشلاق به روستاهای ده ونک، قلهک و زرگنده در باختر و شمال و نیز نزدیکی به روستای اختیاریه در خاور، بافتی روستایی گرفت و زمین‌های آن به زیر کشت رفت و باغ‌هایی در آنجا ساخته شد.

شکل‌گیری محله‌ی امانیه
با ساخت بزرگراه شاهنشاهی (مدرس کنونی) در دهه‌ی سی خورشیدی، زمین‌های دره قشلاق ارزش افزون‌تری پیدا کرد. در همان زمان و اندکی دیرتر از آن بود که کسانی به فکر ساخت‌وساز در این بخش از شمیرانات افتادند. نخستین کسانی که این خیال را پی گرفتند، دو برادر به نام‌های فضل‌الله امان‌پور و نصرالله امان‌پور بودند. برپایه‌ی آگاهی‌هایی که از پژوهش علی‌رضا زمانی، تهران‌شناس، به‌دست آمده است، فضل‌الله امان‌پور کاپیتان نیروی دریایی بود و برادر او سرلشکر نیروی زمینی. آن‌ها زمین‌های شمالی دره قشلاق را خریداری کردند و با آغاز ساخت‌وسازها نام آنجا را امانیه گذاشتند. چند سال پس از آن، بخشی‌هایی از زمین‌ها را به خواستارانش که کم‌شمار هم نبودند، فروختند. از همان زمان بود که امانیه به شکل محله‌ای درآمد و جایی برای زندگی ثروتمندان شد.
امانیه برخوردار از باغ‌های فراوان و کاریزهای بسیار بود. دو باغ شناخته شده‌ی آن محله، جانسپار و دولتشاه نامیده می‌شدند. این دو نام از نام دارندگان باغ‌ها گرفته شده است. پژوهش‌های گسترده‌ی علی‌رضا زمانی این آگاهی را هم به‌دست می‌دهد که باغ دیگر امانیه به نام پیرایش در همان جایی بوده که اکنون بازار صفویه ساخته شده است. شمار کاریزهای امانیه نیز بسیار بود؛ مانند کاریز عزتیه که آب مورد نیاز بخش گسترده‌ای از امانیه را برآورده می‌کرد.
در همان زمانی که محله‌ی امانیه اندک‌اندک شکل می‌گرفت، در نام‌گذاری کوی‌و‌برزن‌های آن دقت و ذوق‌ورزی بسیاری شد و بیشتر نام‌ها از واژه‌های خوش آهنگ ایرانی برگزیده شد. اما خیابان اصلی امانیه نامی بیگانه گرفت و جُردن خوانده شد. سبب این نام‌گذاری گونه‌ای حق‌شناسی و سپاس‌داری از کسی بود که خدمات چشمگیری در تهران انجام داده بود. این نام، داستانی دارد که باید به آن پرداخت.
دکتر ساموئل جُردن دانشمندی آمریکایی بود که میان سال‌های 1277 تا 1319 خورشیدی مدیریت دبیرستان البرز تهران را بر دوش داشت و شاگردانی پرورش داد که شمار بسیاری از آن‌ها در سال‌های پس از آن از ناموران فرهنگی ایران شدند؛ کسانی مانند محمدعلی اسلامی ندوشن، داریوش آشوری، سلیمان حییم (پدید آورنده‌ی فرهنگ حییم)، کامران وفا فیزیکدان و استاد دانشگاه هاروارد، مجید سمیعی جراح مغز و اعصاب و شماری دیگر. جُردن که افزون‌بر مدرسه‌ی البرز، بانی ساخت مدرسه کمال تهران نیز بود، نخستین کسی دانسته می‌شد که در این آموزشگاه‌ها دانش‌آموزان را با رشته‌های ورزشی نو مانند فوتبال، بسکتبال و والیبال آشنا کرد. او ایران را میهن دوم‌اش می‌نامید و به کشور ما دل‌بستگی بسیاری نشان می‌داد. از این‌رو، دولت ایران در زمان پهلوی‌ها، به پاس خدمات او نام خیابان اصلی امانیه را جُردن گذاشت؛ همان خیابانی که از یک‌سو به میدان آرژانتین و از سوی دیگر به بزرگراه شاهنشاهی پیشین و مدرس کنونی می‌رسد.

امانیه محله‌ای برای سازه‌های مدرن
کم‌وبیش هر سازه و بنایی که در امانیه دیده می‌شود مدرن و بسیار گران‌بهاست. یک نمونه‌ی آن بزرگترین خانه‌ی تهران است که عمارت ثابت پاسال نامیده می‌شود و از آن‌رو که کپی زیبا و هنرورزانه‌ای از کاخ ورسای فرانسه و ساختمان سده‌ی هجدهمی ماری آنتوانت است، به کاخ ورسای ایران آوازه دارد. برخی نیز خانه‌ی پاسال را قصر سنگی می‌نامند. این خانه که در خیابان نلسون ماندلا (جردن) امانیه دیده می‌شود، از آنِ بازرگان نام‌داری به نام حبیب‌الله ثابت بود و وسعتی برابر با یک هکتار دارد. ساخت آن به سال 1340 خورشیدی بازمی‌گردد و افزون‌بر اینکه تقلیدی استادانه از معماری نوکلاسیک اروپایی است، عناصر آشکاری از معماری ایرانی را نیز در خود دارد. خانه‌ی ثابت‌پاسال در رویدادهای انقلاب مصادره شد و چندی پیش درباره‌ی کاربری آینده ی آن گفت‌و‌گوهایی درگرفت.
سازه‌ی مدرن دیگر امانیه دو ساختمان بلندی است که برج‌های دوما نامیده می‌شوند و در دهه‌ی چهل خورشیدی در شمار بلندترین برج‌های پایتخت رده‌بندی می‌شدند. سازنده‌ی برج‌های دوما مهندسان فرانسوی بودند. پس از ساخت این دو برج بود که محله‌ی امانیه ساکنان افزون‌تری به خود دید.
در سال 1349 خورشیدی یکی از دیرینه‌ترین بزرگراه‌های تهران به نام بزرگراه شاهنشاهی ساخته شد و دسترسی به امانیه را آسان‌تر ساخت. این بزرگراه اکنون مدرس نامیده می‌شود و نزدیک به 9 کیلومتر درازا دارد. چهار سال پیش از آن پارک و بوستانی در باختر محله‌ی امانیه ساخت شد که پارک شاهنشاهی نام داشت و اکنون پارک ملت نامیده می‌شود، اما بهره‌برداری از آن به سال 1353 بازمی‌گردد. طراح پارک ایرج اعتصام، استاد برجسته‌ی دانشکده‌ی معماری و هنرهای زیبای دانشگاه تهران است. این پارک بسیار دل‌انگیز با الهام از پارک‌سازی انگلیسی طراحی شده و عناصر بسیاری از باغ ایرانی نیز در آن به کار بُرده شده است.
هتل رویال هیلتون، یا پارسیان استقلال کنونی، از دیگر سازه‌های محله‌ی امانیه در چهارراه پارک وی است و در دهه‌های چهل و پنجاه خورشیدی بزرگترین هتل خاورمیانه شناخته می‌شد. این هتل در بهمن‌ماه 1341 خورشیدی، گشایش یافت. طراح و سازنده‌ی آن شرکت‌هایی از ایران، آمریکا و انگلیس بودند.
امانیه جایی برای زندگی شماری از نام‌داران موسیقی ایران بوده است. یکی از آن‌ها پرویز یاحقی، آهنگساز و ویلون نواز چیره‌دست (درگذشته به سال 1385) بود که در کوچه‌ی نیلوفر محله‌ی امانیه زندگی می‌کرد. پوران و هایده، دو تَن از خوانندگان پیشین ایران نیز از ساکنان امانیه بودند.
محله‌ی امانیه، در گذشته محله‌ای گران‌بها بوده است و اکنون نیز چنین است. بافت مسکونی امانیه در کنار کاربری‌های تجاری و اداری این محله، و نیز شمار بسیار زیاد سفارتخانه‌ها در آن، ویژگی یگانه‌ای به این بخش از شهر تهران بخشیده است. شمار بسیار برج‌ها و مراکز خرید، دیگر جایی برای زمین‌های کشاورزی و تپه‌ماهورهای آن نگذاشته است و هر آنچه در امانیه دیده می‌شود بسیار نو و مدرن است.

* با بهره‌جویی از: گفت‌وگوی تارنمای «همشهری آنلاین» با علیرضا زمانی؛ گزارش روزنامه‌ی «همشهری» (شماره 30 خرداد 1397) و «ویکی پدیا».