۶ بزرگراه و ۷ دره رود تهران در خطر سیلاب

به اعتقاد محققان، بزرگراه‌های "امام علی"، "مدرس"، "صیاد شیرازی" و "ستاری" و همچنین مسیل رودخانه "کن" از مهمترین مناطق سیلاب‌های واریزه‌ای در تهران به شمار می‌روند، در حالی که از بزرگراه ارتش تا شهر ری در بیش از ۵۰ درصد از طول مسیر با دیواره‌های بتنی و نفوذناپذیری پوشانده شده که بسیار خطرناک در هر سیلاب واریزه‌ای است، علاوه بر آن مطالعات میدانی نشان از ادامه‌دار بودن زمین‌لغزش‌ها در استان‌های شمالی دارد.
به گزارش ایسنا، دکتر مهدی زارع، استاد پژوهشگاه بین‌المللی زلزله‌شناسی و مهندسی زلزله در گفت‌وگو با ایسنا، با اشاره به اقدامات نادرست در شهرسازی و اثرهای آن در رخدادهای سیلابی، گفت: در تهران تمام مسیل‌های طبیعی رودهای شمال تهران به دلیل گسترش شهرسازی در تهران به شمال خیابان "انقلاب" کنونی از بعد از ۱۳۱۲، مسدود و به دو کانال شرقی و غربی تهران منحرف شده‌اند. در ۷ مسیل موجود در شهر تهران و در هشتمین مسیل در شمال غرب تهران در دره "وردیج" (به دلیل گسترش شهرسازی در منطقه ۲۲ تهران به عنوان هشتمین رود دره شهر تهران باید تلقی شود) به‌ویژه در ۲۰ سال اخیر، ساخت خیابان و جاده معمول شده است؛ این در حالی است که بر اساس اصول زمین‌شناسی، سیل در تهران قابل رخداد و تکرارپذیر است.
وی بزرگراه‌های "امام علی"، "مدرس"، "صیاد شیرازی" و "ستاری" و همچنین مسیل رودخانه "کن" را از مهمترین مناطقی نام برد که سیلاب‌های واریزه‌ای( debris flood) را در شمال تهران می‌توان انتظار داشت و اظهار کرد: محدوده بزرگ پردیس دانشگاه آزاد واحد علوم و تحقیقات تهران نیز علاوه بر ساخته شدن بر روی پهنه گسل "شمال تهران"، یک محدوده لغزشی فعال و بسیار مهم است که در هر رخداد زمین‌لغزش، به ویژه در یک دوره بارندگی شدید، امکان چکانش و رها شدن محدوده وسیعی از خاک، سنگ و واریزه در دره‌های پایین‌دست آن به‌ویژه در محدوده بزرگراه‌های "آزادگان"، "ستاری" و "باکری" وجود دارد.
زارع با تاکید بر اینکه ادامه بزرگراه "امام علی" در محل رود دره"دارآباد" و همچنین"دره فرحزاد"، "دره سعد آباد"،"درکه"،"دربند"،"گلابدره" و "دره حصارک کن"، از محدوده‌های با ریسک بالای سیلاب در تهران به شمار می‌روند، خاطرنشان کرد: خود مسیر بزرگراه امام علی از محدوده بزرگراه "ارتش" تا "شهر ری" در بیش از ۵۰ درصد از طول مسیر خود با دیواره‌های بتنی و نفوذناپذیری، مسیلی بسیار خطرناک در هر سیلاب واریزه‌ای بعدی را نشان می‌دهد. از سوی دیگر باید توجه کنیم که با رخداد تغییرات اقلیمی که رویدادهای سیلاب بهار ۹۸ را نیز می‌توان تحت تأثیر آن در کشورمان تلقی کنیم، امکان رخداد رویدادهای مخاطرات اقلیمی حداکثری به‌صورت تکراری و بدون پیروی از الگوی از پیش‌شناخته شده و برآوردشده برای رویداد سیل وجود دارد.
وی اضافه کرد: معدود رودخانه‌هایی که در پیرامون شهر تهران وجود داشت تا حدود ۵۰ سال گذشته تقریباً از نظر رعایت محدوده ساخت و ساز در پیرامون مسیل حالت نسبتاً طبیعی داشتند؛ ولی از دهه ۴۰ که مهاجرت به شهر تهران افزایش یافت، شاهد انواع مداخلات و شهرسازی در محدوده این مسیل‌ها هستیم.
استاد پژوهشگاه بین‌المللی زلزله به سیل ۴ مرداد سال ۱۳۶۶ تهران اشاره کرد و یادآور شد: شواهد نشان می‌دهد که واریزه‌های این سیل از تجریش تا سیدخندان ادامه داشته است. بر اساس یک اصل علمی زمین‌شناسی، هر اتفاقی که در گذشته زمین رخ داده، احتمال بالای بازگشت آن وجود دارد و بر این اساس سیل تهران قابل تکرار است و باید توجه شود که باریک شدن رود دره‌ها و احداث بناها و زیرساخت‌های شهری و جاده و خیابان و پارک در رود دره‌ها در تهران از سوی شهرداری و سایر سازمان‌ها با عنوان ساماندهی و زیباسازی، اقدامی به غایت خطرناک است.

سیل استان‌های شمالی
استاد پژوهشگاه بین‌المللی زلزله شناسی و مهندسی زلزله، با بیان اینکه در سری سیلاب‌های بهار ۹۸، اولین سیل در ۲۶ اسفند ۹۷ در استان گلستان رخ داد، گفت: در این استان در طی یک روز ۱۰۰ میلی‌متر باران بارید و به دلیل پر بودن مخازن سدها از رسوب و جاری شدن آب پشت سد، سیل وسیعی ایجاد شد و شهرهای "آق قلا"، گمیشان" و به صورت محدود "گنبد کابوس" را درگیر کرد.
وی با تاکید بر اینکه در پایین‌دست سد "وشمگیر" که در سال ۱۳۴۹ افتتاح شد، به دلیل گسترش زمین‌های زراعی و ساخت و ساز، مسیر "گرگانرود" در پایین‌دست سد ادامه نمی‌یابد، ادامه داد: در محل رودخانه‌ای که قبل از احداث سد وجود داشته، مردم زمین‌های زراعی را به زیر کشت برده‌اند. از این رو وقتی رود "گرگانرود" به سد وشمگیر می‌رسد، از کنار این سد در قالب "گرگانرود" مسیر خود را ادامه می‌دهد.
زارع با بیان اینکه پس از وقوع سیل، در استان گلستان، کانال "بند ولی" توسط سپاه از مخزن سد ایجاد شد و آب به شمال دشت گرگان هدایت شد تا فشار آب در دشت گرگانرود کاهش یابد، اظهار کرد: اتفاقی که پس از سیل "آق قلا" و "گمیشان" رخ داد، این بود که بعد از فروکش کردن آب، انبوهی از زباله و نخاله در شهر سرازیر شد و گرفتاری‌هایی را برای مردم ایجاد کرد که بیش از دو ماه بعد از حادثه همچنان از نظر آلودگی محیط مشکلات آن ادامه داشت. این موضوعی بود که کمتر به آن در رسانه‌ها پرداخته شد.
استاد پژوهشگاه بین‌المللی زلزله‌شناسی و مهندسی زلزله، یادآور شد: علاوه بر آن طغیان رودخانه "چهل چای" مینودشت (یکی از شاخه‌های گرگانرود) پارک "الغدیر" گنبد را زیر آب برد. این نوع زیباسازی شهری عملاً در تمامی شهرهای ما که در آنها رودخانه یا نهری جاری بوده، به رویه‌ای ثابت و یکنواخت تبدیل شده تا در بستر سیلابی این رودها پارک و جاده بسازند.

ساخت و ساز در دامنه‌های لغزشی
وی زمین‌لغزش را از دیگر پیامدهای سیل اخیر دانست و گفت: در استان‌های گلستان و مازندران که در ماه‌های فروردین و اردیبهشت ۹۸ از آنها از دیدگاه ارزیابی سیلاب‌های رخ داده بازدید داشتم، مشاهده کردیم که بیش از ۴۰۰ روستا درگیر زمین لغزش وسیع تا محدود بودند و این زمین‌لغزش‌ها همچنان تا سه ماه بعد از بارندگی شدید ابتدای بهار ۹۸، ادامه دارد و تعداد زیادی از راه‌های روستایی بر اثر این عامل آسیب دیده یا از بین رفتند.
زارع، روستای "قلعه قافه بالا" از توابع مینودشت را نمونه‌ای از این روستاها دانست که به دلیل زمین‌لغزش بخش مهمی از روستا از بین رفته است و ادامه داد: زمین‌لغزش روستای "صفی‌آباد" نیز موجب تخریب "صفی‌آباد" قدیم و همچنین جاده و مسیر خط لوله گاز شد. در صورت رخداد هر پدیده‌ای به‌ویژه زمین لغزش و یا گسلش، احتمال گسیخته شدن خطوط لوله وجود دارد و اگر خط لوله مورد نظر خط لوله گاز باشد، انفجار و آتش‌سوزی رخ خواهد داد.
به گفته این محقق، لوله گاز روستای صفی‌آباد دچار انفجار نشد، ولی مساله اصلی در خصوص آن، تغییر مسیر خط لوله گاز آن بوده تا از خطرات احتمالی زمین‌لغزش به دور باشد؛ چرا که زمین‌لغزش در این منطقه با سرعت زیادی صورت می‌گیرد، به گونه‌ای که در مدت ۴۸ ساعت جاده این روستا حدود ۱۲ متر افقی و حدود ۴ تا ۸ متر در راستای قائم لغزید و به کل ویران شد!
عضو فرهنگستان علوم با تاکید بر اینکه زمین‌لغزش در استان گلستان با سرعت بالا رخ می‌دهد، خاطرنشان کرد: تمام دامنه‌های این روستا لغزشی است و اشتباهی که در این منطقه در ابتدای دهه ۹۰ رخ داد، این است که در بخش‌هایی از حاشیه روستاها که در نواحی لغزشی واقع است، اقدام به ساخت و ساز شده و سپس از بنیاد مسکن نیز خواسته شده تا این بخش به طرح "هادی" روستا اضافه شود و با قرار گرفتن این نواحی به طرح هادی، گستره‌ای از خانه‌ها به صورت یک محله جدید در کاسه لغزش صفی‌آباد ایجاد شد که این امر اقدامی اشتباه است. این اشتباه متأسفانه در روستاهای دیگر نیز دیده می‌شود.

کاشان شهر سیل‌خیز
زارع، کاشان را یکی از شهرهای سیل‌خیز کشور توصیف کرد و گفت: علی‌رغم آنکه این شهر در منطقه خشک و در حاشیه کویر قرار گرفته است، ولی بارندگی‌های ناگهانی که در آن رخ می‌دهد، موجب سرریز شدن سیلاب‌های ناگهانی در آن می‌شود.
وی آبشار "نیاسر" را از دیگر جاذبه‌های توریستی کاشان و البته از مناطقی دانست که شهری در دامنه لغزشی بنا شده است و افزود: بقایای بلوک‌های سنگی به جا مانده در شهر نیاسر نشان می‌دهد که در خرداد ماه سال ۱۳۵۸ این منطقه دستخوش زمین لغزش شده است.
زارع، اضافه کرد: علاوه بر آن در بازدیدم در اردیبهشت ۹۸ از محدوده شهرستان کاشان، متوجه شدم "کوشک" نیاسر در حالی که باغ و بنایی زیبا از دید گردشگری است، در معرض خطر زمین‌لغزش است؛ چرا که در پایه دامنه "کوشک" نیاسر که معمولاً گردشگران از آن بازدید می‌کنند، احتمال وقوع زمین لغزش در شرایط کنونی و به‌ویژه بعد از بارندگی‌های بهار ۹۸ در آن بالاست.

وقوع سیل و کم آبی
وی به وقوع سیل در استان خوزستان اشاره کرد و یادآور شد: در نیمه اول اردیبهشت و اواسط خرداد ۹۸ بازدیدهایی از سیلاب در استان‌های لرستان و خوزستان داشتم. استان خوزستان از نظر گستردگی، شاهد مهمترین "سیلاب ناحیه‌ای" (regional flood) در ایران در بهار ۹۸ بود؛ به گونه‌ای که دشت آزادگان، تالاب هورالعظیم و تالاب شادگان (پس از حدود ۱۵ سال خشکسالی) پر آب شدند، ضمن آنکه دشت سیلابی سه رودخانه کرخه، دز و کارون در شمال شهر اهواز به هم پیوستند و یک دشت سیلابی مشترک تشکیل دادند.
زارع به آبگرفتگی جاده اهواز به آبادان اشاره کرد و گفت: در دو سوی این جاده آبگرفتگی ایجاد شد که دلیل آن باز شدن دریچه سدهای استان در بالادست به ویژه سد دز و کرخه و سدهای کارون (گتوند و کارون ۳ و ۴ و شهید عباسپور) بوده است. علاوه بر آن ۴۰ روستای "سوسنگرد" و "حمیدیه" به‌ویژه در شرق و شمال سوسنگرد در محاصره سیل قرار گرفتند.
استاد پژوهشگاه بین‌المللی زلزله‌شناسی اضافه کرد: علی‌رغم آبگرفتگی در این مناطق و تخلیه شدن اکثر روستاهای سوسنگرد به دلیل سیل، در کمتر از یک ماه و نیم پس از آن بسیاری از مناطق استان خوزستان با کمبود آب مواجه هستند. تبخیر شدید آب و از دست رفتن آب از جمله چالش‌های کشور در زمینه آب است.
وی به نمونه‌ای از اقدامات اشتباه در این منطقه اشاره کرد و افزود: شهر "کوت عبدالله" در اهواز به صورت مرکز شهرستان "کارون" ساماندهی شده است. از کنار این شهر یک شاخه از رودخانه "کارون" عبور می‌کند که در درهه‌های اخیر عمدتاً خشک بوده است. در سیلاب‌های فروردین ۹۸ این مسیل شرقی رود کارون نیز پر آب شد و در اثر نفوذ ناپذیر شدن کف این رودخانه (که بخش‌های مهمی از آن با بتن‌ریزی نفوذپذیری در آن به صفر رسیده است)، سیلابی شد و از این رو در زمان وقوع سیل، در این مسیل قدیمی طغیان رود کارون موجب آبگرفتگی بخش‌هایی از کوت عبدالله شد.