آیا زمان وقوع زلزله بزرگ تهران رسیده است؟

این روزها در سراسر کشور شاهد رخداد زمین لرزه هایی هستیم که خواب را بر بسیاری از هم میهنانمان حرام کرده است.نگرانی ها هر روز بیشتر و بیشتر می شود بخصوص وقتی که صحبت ها و اظهار نظرهایی راجع به وقوع زلزله در تهران صورت می گیرد،تهرانی با بیش از ۱۰ میلیون جمعیت فقط در خود کلان شهر و مرکزی که امداد رسان اصلی زلزله به شهر های دیگر کشور است و با آسیب رسیدن به آن حادثه ای غیر قابل تصور و دردناک در انتظار مردم این شهر خواهد بود.برای روشن شدن موضوع و واقعیت مسائل و بحث ها به دکتر نوربخش میرزایی رئیس مرکز لرزه نگاری کشوری، عضو هیئت علمی موسسه ژئوفیزیک دانشگاه تهران و دانشیار موسسه ژئو فیزیک دانشگاه تهران مراجعه کرده و سوالات پیش رو را از ایشان پرسیدیم...
لرزه خیزی در ایران از کجا نشات می گیرد و آیا ارتباطی بین زمین لرزه هایی که اخیرا در چند شهر ایران مثل اصفهان،سراوان،بوشهر، هرمزگان و... رخ داده است، وجود دارد؟
کل سرزمین ایران در اثر همگرایی بین صفحه عربستان در جنوب و جنوب غرب و صفحه اوراسیا در شمال تحت فشار است و از همگرایی این دو صفحه بصورت پیوسته نیرو و تنش وارد می شود و کشور ما تحت فشار است،عامل دیگری هم به جز همگرایی این دو صفحه به عنوان عامل مسبب زمین لرزه ها مطرح نیست. اما از طرف دیگر اگر بخواهیم کمی دقیق تر به موضوع نگاه بکنیم، حتی در یک زون گسلی هر قطعه ای از آن گسل یا زون گسلی رفتار خاص خودش را دارد، در نتیجه، ارتباطی بین زمین لرزه های زاگرس که زمین لرزه اخیر در بوشهر نمونه ای از آن است با زمین لرزه سراوان که مربوط به زون فرورانش مکران است وجود ندارد.
آیا زیاد شدن تعداد رخداد زمین لرزه ها در برهه اخیر می تواند دلیل بر نگرانی مردم از رویداد زمین لرزه در تهران باشد؟
با توجه به دو صفحه اشاره شده که ایران را تحت فشار قرار می دهند، در برهه ای از زمان هستیم که تعداد زمین لرزه ها همین طور که ملاحظه می شود،افزایش پیدا کرده است. وقوع این زمین لرزه ها آهنگ یکنواخت و معینی ندارند، دوره های اوج فعالیت و دوره های سکون لرزه ای داریم که هم اکنون، در چند هفته گذشته از زمین لرزه حوالی استان بوشهر گرفته تا امروز، یک مقطع زمانی است که فعالیت لرزه ای اوج گرفته، ولی این بدان معنی نیست که این روند همین طور ادامه پیدا کند یا تشدید شود. در دوره های سکون لرزه ای که زلزله شدیدی اتفاق نمی افتد هم نباید موضوع فراموش شود و باید تمهیدات لازم برای بستر سازی مناسب و آمادگی جامعه اندیشیده شود. اگر چند زمین لرزه پشت سر هم اتفاق افتاد مردم فکر نکنند که این غیر عادی است، بلکه این جزو دوره های اوج فعالیت است که پس از آن دوره ای نسبتا آرام خواهیم داشت.
آیا پیش بینی زمین لرزه با وجود تمام این پیشرفت های علمی امکانپذیر شده است؟
امکان پیش بینی زمین لرزه به هر حال مسئله ای است که باید در آینده جامعه بشری به آن دست پیدا کند ،ولی در حال حاضر پیش بینی زمین لرزه یک هدف است و راه درازی هم برای رسیدن به این هدف پیش رو است، اما از اهداف عالی در جامعه علمی دنیا و همچنین کشور ما این است که به این هدف هر چه سریعتر دست یابیم و در آینده که طبیعتاً آینده ای کمی دورتر خواهد بود،به امکان پیش بینی زمین لرزه نزدیک و نزدیک تر شویم.
با توجه به اینکه امکان پیش بینی زمین لرزه وجود ندارد، پس این ادعاها راجع به پیش بینی زلزله تهران و جاهای دیگر ایران بر چه اساسی است؟
بحثی که امروزه مطرح است و بیشتر باعث نگرانی مردم شده، این است که گفته می شود بر اساس آمار زمین لرزه های گذشته، مثلا ۲ تا ۳ دهه هم از زمان رخداد زمین لرزه در جایی گذشته است؛این صحبت صرفا بر اساس اطلاعات آماری زمین لرزه های گذشته است،لازم است این مطلب را بیشتر باز کرد تا موضوع شفاف تر شود؛ پیش بینی زمین لرزه جزو اهداف علوم زمین در جامعه بشری است و مراتبی دارد، اولین مرحله پیش بینی آماری است که دارای بیشترین عدم قطعیت است،پیش بینی آماری صرفا برای برنامه ریزان کشوری و برای برنامه ریزی های بسیار بلند مدت و تصمیم گیری های کلی است و بیان آن در سطح جامعه به عنوان یک امر قطعی و بدون خطا اصلا درست نیست. اطلاعات و آمار گذشته هم یکسری دقت نظرهایی می خواهد که چگونه و با چه روشی و با چه نوع داده ای این اطلاعات را تحلیل می کنیم که به عدد و رقمی به عنوان دوره بازگشت می رسیم و آن هم جای بحث دارد.
روش آماری مبتنی براطلاعات گذشته که به نام statistical prediction نامیده می شود، جزو پرخطاترین روش ها و با بیشترین عدم قطعیت است و اصلا قابل اعتماد نیست که بتوان آن را در سطح جامعه مطرح کرد، ولی متاسفانه برخی آن را بگونه ای عنوان کرده اند که باعث نگرانی مردم در جامعه شده است.
مرحله بعدی پیش بینی تکتونیکی است،این پیش بینی یک گام دقیق تر است و عدم قطعیت کمتری نسبت به پیش بینی آماری دارد. در پیش بینی تکتونیکی ساخت های فعال موجود در منطقه مورد نظر بصورت پیوسته پایش می شوند و بر اساس یافته های این مطالعات به نسبت دقیق تر، صحبت هایی بازهم در مورد دوره بازگشت زمین لرزه و پتانسیل رویداد زمین لرزه در آن منطقه می شود.
اما گام بعدی و دقیق تر از اینها،پیش بینی فیزیکی است که در آن،مراحلی داریم شامل پیش بینی بلند مدت، پیش بینی میان مدت، پیش بینی کوتاه مدت و حتی گاهی پیش بینی به غایت کوتاه مدت هم مطرح می شود. در پیش بینی فیزیکی،از کلیه اطلاعات زلزله شناسی و زمین شناسی موجود، اطلاعات تکتونیک فعال در منطقه، اطلاعات ژئوتکتونیکی و هر آنچه در خصوص رویداد زمین لرزه در اختیار پژوهشگران است، بهره گرفته می شود. مثل پیش بینی آماری فقط آمار زمین لرزه ها نیست، و مثل پیش بینی تکتونیکی فقط اطلاعات میدانی موجود نیست،بلکه بسیار جامع تر است. گفتیم که پیش بینی فیزیکی بلند مدت داریم و از آن در مواردی مثل تهیه نقشه های پایه برای استفاده در آیین نامه های ساخت سازه های مقاوم تر در مقابل زمین لرزه و امثال آنها استفاده می شود،به هر حال کاربردهایی دارد و بر پایه مستندات بسیار گسترده تر و قویتری استوار است.
پس از آن پیش بینی میان مدت و کوتاه مدت را داریم که به نوعی مبتنی بر پیش نشانگرها هستند. بایستی رصدخانه هایی وجود داشته باشد که پایش شوند، از آنجا که پارامتر های فیزیکی می توانند در اثر تغییرات میدان تنش در محیط هم دچار تغییر شوند، اینها بایستی رصد شوند و بر پایه تغییراتی که مشاهده می شود، سپس تصمیم گرفته می شود که آیا این تغییرات فیزیکی که کنار هم گذاشته شوند مجموعاً می توانند به نوعی نشانه ای از رخداد زمین لرزه های آتی باشند؟
این است که از زمانی که بحث پیش نشانگرها مطرح شد، با قطعیت بیشتر و به نوعی با عدم قطعیت کمتر می توان اظهار نظر کرد،اما واقعیت این است که حتی در مورد پیش بینی میان مدت و کوتاه مدت هم ما قاطعانه نمی توانیم از رخداد زمین لرزه ای حرف بزنیم. خیلی از مواقع بوده که بی هنجاری هایی در پارامترهای فیزیکی مشاهده شده که منجر به رخداد زمین لرزه نشده است، خیلی اوقات هم زمین لرزه هایی اتفاق افتاده که عملاً پیش نشانگری در ارتباط با آن مشاهده نشده و به ثبت نرسیده است و به ناگاه زمین لرزه بزرگی اتفاق افتاده و جامعه را غافلگیر کرده است. این است که فعلا بحث پیش بینی زمین لرزه از نگاه علمی به مراحل خیلی پیشرفته ای نرسیده است و راه درازی در پیش دارد. پس آن صحبت های مبتنی بر آمار گذشته به هیچ عنوان نمی تواند معیاری برای اطلاع رسانی به جامعه باشد و کار درستی نیست.
روش احتمالی که توسط گروهی برای پیش بینی زمین لرزه مطرح می شود چگونه است؟
روش احتمالی هم به نوعی همان پیش بینی بلند مدت است و موضوع جدیدی نیست. این روشی است که از قریب به پنجاه سال پیش بوده و اکنون نیز هست و دارند روی آن کار می کنند.
پس با این وجود ادعای وقوع زلزله در تهران و گذشتن از دوره ۱۵۰ ساله زلزله تهران بر چه اساسی است؟
اینها برآوردهای آماری است که با روش های مختلف اعداد و ارقامی بدست می آید، حال اگر در این مورد اظهار شده ۱۵۰ سال، روش های دیگری هم هست که تا ۱۹۰ سال هم بدست آمده. باید توجه کرد که داده های موجود، داده های کامل و بی نقصی نیستند، با چنین داده های ناکامل ، ناقص و غیرقطعی باید به روش خودش عمل کرد و دوره بازگشت متوسط را بدست آورد، ضمن اینکه این یک روش آماری است و همان طور که اشاره شد روشی بسیار بسیار تقریبی است و قابل اعتماد نیست.این نوع اطلاعات فقط و فقط برای برنامه ریزی های بلند مدت و برای مسئولین کشوری است که برای در اختیار عموم قرار دادن به هیچ وجه مناسب نیست.
این صحبت ها بیشتر پس از زمین لرزه رودبار مطرح شده است، و تا حال که بیست سال و اندی است این مطلب عنوان شده و از آن ۱۵۰ سال بیشتر از ۲۰ سال هم گذشته است. چون آخرین زمین لرزه ای که گستره تهران را تحت تاثیر قرار داده زمین لرزه سال ۱۸۳۰ بوده که روی گسل مشاء اتفاق افتاده است،پس بیش از ۱۸۰ سال از این موضوع می گذرد،این خودش نشانه ای بر این است که این روش های آماری فقط می تواند یک میانگینی را بدهد که این میانگین می تواند در صورتی که برای مدت زمان نسبتا طولانی اطلاعات را در اختیار داشته باشیم، یعنی زمین لرزه هایی به فاصله زمانی طولانی از هم اتفاق افتاده باشند ، بعد یک سکون لرزه ای بسیار طولانی مدت حاکم شده باشد و پس از آن باز هم زمین لرزه هایی متراکم یا به اصطلاح بصورت خوشه ای اتفاق افتاده باشند مورد توجه قرار گیرد و کار آماری مبتنی بر این دسته زمین لرزه ها یا زمین لرزه های خوشه ای خیلی معنادار نمی شود و چندان عنوان نمی شوند.
آیا امکان وقوع زمین لرزه ۱۰ ریشتری در تهران یا سایر شهرهای ایران وجود دارد؟
بزرگترین زمین لرزه ای که تا حال حاضر تاریخ بشریت تجربه کرده و از آن اطلاعات موجود است،زمین لرزه ای بوده در سال ۱۹۶۰میلادی در زون فرورانش پرو-شیلی با بزرگی ۹.۵ در مقیاس بزرگی گشتاوری، و این بزرگترین زمین لرزه ای است که در آن جایگاه تکتونیکی می تواند اتفاق بیفتدو تجربه شده است. در گستره ایران زمین تا حال حاضر زمین لرزه با بزرگی ۸ هم اتفاق نیفتاده است، یک زمین لرزه تاریخی که بزرگی آن را حدود ۷.۹ برآورد کرده اند، بزرگترین زمین لرزه است که در طول تاریخ ایران از آن نام برده شده است، چنان پتانسیلی در ایران زمین به هیچ عنوان وجود ندارد.اینکه چرا چنین بحث هایی مطرح می شود را بایستی از راوی این صحبت ها دلایلش را پرسید. شواهد علمی موجود و اطلاعاتی که از زمین شناسی ایران و خصوصیات لرزه خیزی ایران در اختیار است به هیچ عنوان چنین مطلبی را تایید نمی کند.
وظایف موسسه ژئوفیزیک چیست؟
موسسه ژئوفیزیک دانشگاه تهران که از سال ۱۳۳۶ پایه گذاری شده و شروع به کار کرده است در حال حاضر،دارای ۳ وظیفه ملی است. وظیفه اول استخراج تقویم کشوری است، مرکز تقویم موسسه ژئوفیزیک دانشگاه تهران مسئول رسمی استخراج تقویم کشور است و همچنین مناسبت ها و وقایع مرتبط که بایستی به موقع اطلاع رسانی کنند. وظیفه ملی دوم، در مورد اطلاع رسانی سریع و دقیق زمین لرزه ها در کشور است، به عنوان مرجع رسمی و همچنین توسعه و تجهیز شبکه های لرزه نگاری و مدیریت داده های لرزه ای کشور است.
وظیفه سوم،بحث مطالعه پیش نشانگرهای زمین لرزه ها است که این موضوع بعد از شرایطی که برای زمین لرزه بم اتفاق افتاد و خیلی از افراد و سازمان ها موجب ایجاد التهاب و تشویش جامعه شدند و اخبار غیر علمی و غیر موثق را در جامعه منتشر کردند و همچنین اظهار نظرهای نسنجیده باعث شد تا موسسه ژئوفیزیک از سال ۱۳۸۴ با بحث مطالعه پیش نشانگرهای زمین لرزه ها، بررسی اخبار و شایعات مربوط به زمین لرزه ها را به صورت یک وظیفه رسمی بر عهده آن گذاشته شود.
اطللاع رسانی توسط موسسه ژئوفیزیک به چه صورت انجام می گیرد ؟
ما به عنوان موسسه ژئوفیزیک دانشگاه تهران و مرکز لرزه نگاری موسسه ژئوفیزیک، نزدیک به ۱۰۰ ایستگاه لرزه نگاری در سرتاسر کشور داریم. خوشبختانه تجهیزات در اختیار ما، از بهترین تجهیزات موجود در دنیا است. انواع لرزه سنج های کوتاه دوره، دوره متوسط، دوره بلند و دوره بسیار بلند را در اختیار داریم، از نظر تجهیزاتی و همچنین از لحاظ توان کارشناسی، اعضای هیئت علمی بسیار توانمندی را در موسسه ژئو فیزیک داریم که بسیار کمک کننده هستند، بدنه کارشناسی بسیار قوی است که تجربه ۵۰ ساله را به عنوان پشتوانه دارد، افرادی که ایستگاه ها را سرپا نگه می دارند ، نصب و راه اندازی می کنند و قطعات مورد نیاز را خودشان تهیه و تعمیر می کنند.
۲۰ مرکز و ۱۸ شبکه لرزه نگاری برای ثبت و بررسی داده های این ایستگاه ها در اختیار داریم، چند پایگاه تک ایستگاه داریم و چند نفر که به صورت شبانه روزی در آنها کار می کنند و شب هنگام که همه در حال استراحت هستند، ۲۰ نفر از همکاران ما بیدارند و به طور پیوسته زمین لرزه ها را ثبت می کنند تا اطلاع رسانی به موقع انجام شود.
ابزارهایی برای اطلاع رسانی داریم که برای محل های پرخطر باید در اسرع وقت اطلاعات را در اختیار سازمان امداد و نجات کشور و سازمان مدیریت بحران قرار بدهد، آنها مانیتورهایی در اختیار دارند که گزارش بسیار سریع را به صورت بر خط از موسسه ژئوفیزیک می گیرند و سایت ( وبگاه ) موسسه لرزه نگاری کشور در اختیار عموم مردم است.همچنین از طریق یکسری کیوسک های اطلاع رسانی در مراکز استان ها و از طریق یکسری پیام کوتاه و دور نگار هم اطلاع رسانی صورت می گیرد.
گفت و گو : مهزاد سیدکریمی