تاثیر تحریم‌های آمریکا بر تولید و صادرات نفت ایران

همان‌گونه که پیش‌بینی می‌شد دونالد ترامپ، آمریکا را از برجام خارج کرد. یک سوال بسیار مهم برای اقتصاد ایران، این است که تحریم‌های نفتی آمریکا که به واسطه برجام تعلیق شده بودند، چه زمانی مجدداً اعمال خواهند شد و تأثیر این تحریم‌ها بر صنعت نفت ایران و شرکت‌های نفتی، پالایشی و پتروشیمی چیست؟
به گزارش مردم سالاری آنلاین، خروج آمریکا از برجام کاملاً قابل پیش‌بینی بود؛ تنها چیزی که قابل پیش‌بینی نبود، این بود که ترامپ چند روز مانده به موعدِ نهاییِ تصمیم‌گیری در مورد سرنوشت حضور آمریکا در برجام (یعنی موعد 22 اردیبهشت) چنین کاری انجام دهد. اما او آن‌قدر عجله داشت، که چهار روز زودتر از موعد، خروج آمریکا از توافق هسته‌ای را اعلام کرد.
 
آمریکا چه زمانی تحریم‌ها را برمی‌گرداند؟
علی‌رغم عجله ترامپ برای اعلام تصمیم خروج آمریکا از برجام، خروج این کشور به معنای اعمال فوری تحریم‌های تعلیق‌شده به واسطه توافق هسته‌ای نیست و وزارت خزانه‌داری آمریکا اعلام کرده که تحریم‌ها را در دو بسته‌ مختلف و در بازه‌های زمانی 3 و 6 ماهه بازمی‌گرداند. برخی از تحریم‌ها، از جمله تحریم تجارت ایران با طلا و فلزات گرانبها و تحریم بخش خودروسازی ایران، سه ماه دیگر و از 6 اوت (15 مرداد ماه 1397) مجدداً اعمال خواهند شد.
تحریم‌های مهم‌تر اما 6 ماه بعد و از 4 نوامبر (13 آبان 1397) اعمال خواهند شد. این تحریم‌های بخش‌های بسیار مهم‌تری از اقتصاد ایران را، نسبت به بسته اول دربر گرفته‌اند: تحریم معامله با بخش‌های کشتی‌رانی و کشتی‌سازی ایران؛ تحریم مربوط به معامله با شرکت ملی نفت ایران، شرکت بازرگانی نفت ایران (نیکو) و از جمله خریداری نفت، محصولات نفتی یا محصولات پتروشیمی ایران؛ تحریم‌های مربوط به مبادلات موسسات مالی خارجی با بانک مرکزی و موسسات مالی ایران؛ تحریم‌های مرتبط با ارائه خدمات پیام‌رسانی مخصوص مالی به بانک مرکزی و دیگر موسسات مالی؛ تحریم‌های مربوط به ارائه خدمات پذیره‌نویسی، بیمه یا بیمه اتکایی؛ و بالاخره تحریم‌های مربوط به بخش انرژی ایران.
 
صنعت نفت ایران در زمان برجام بدون آمریکا
اعمال بسته دوم، اگر آمریکا همچون سال 1391 در اعمال سخت‌گیرانه آن موفق شود، ضربه سختی به صنعت نفت ایران وارد خواهد کرد. اما سوال این است که واشنگتن توانایی اعمال سخت‌گیرانه این تحریم‌ها را در شرایط فعلی دارد یا نه؟ این تحریم‌ها بر روی کاغذ هم به صادرات نفت، فرآورده‌های نفتی و محصولات پتروشیمی ایران ضربه می‌زنند و هم اگر ایران موفق شود میزانی از این محصولات خود را بفروشد، در انتقال پول آن به داخل مشکل خواهد داشت. بیمه کشتی‌ها و نفت‌کش نیز در ذیل این تحریم‌ها گنجانده شده تا حمل و نقل این تولیدات صنعت نفت ایران، دشوار شود. اما این‌ها صرفاً آرزوی مقامات دولت ترامپ است و مسأله به این سادگی‌ها هم نیست.
صنعت نفت ایران در حالی وارد دوره برجام بدون آمریکا می‌شود که بهترین وضعیت را از حیث تولید و صادرات نفت از سال 2011 تاکنون تجربه می‌کند و حتی این صنعت قوی‌تر از سال 2011 (یعنی دوره پیشین اعمال تحریم‌ها) است. شکل 1 وضعیت تولید نفت ایران را پس از اجرایی شدن برجام در سال 2016 نشان می‌دهد. همان‌گونه که مشخص است مدت‌هاست که تولید نفت خام ایران در سطح 3.8 میلیون بشکه در روز تثبیت شده است. در دوره پیشین تحریم‌ها، تولید نفت ایران در برخی از ماه‌ها حتی تا 2.6 میلیون بشکه در روز نیز پایین آمد.
  از آن طرف، صادرات نفت خام ایران درست پیش از اعلام تصمیم ترامپ رکورد دوران پس از حصول توافق هسته‌ای را شکست و در ماه گذشته میلادی (ماه آوریل) به 2.62 میلیون بشکه در روز رسید. میزان صادرات نفت خام ایران در ماه پیش از آن (یعنی ماه مارس) 2.1 میلیون بشکه در روز بود و بیشترین میزان صادرات نفت خام ایران در دوره پس از دست‌یابی به برجام (پیش از ماه آوریل 2018) در ماه اکتبر 2016 روی داده بود. در آن زمان، ایران 2.44 میلیون بشکه نفت خام در روز صادر کرده بود. بنابراین، در زمینه صادرات نفت خام نیز ایران وضعیت قابل قبولی را تجربه می‌کند.
مشتریان فعلی نفت خام، میعانات گازی، فرآورده‌های نفتی و حتی محصولات پتروشیمی ایران نیز در وضعیت فعلی بیشتر کشورهای آسیایی هستند. این موضوع برای ایران یک امتیاز محسوب می‌شود، چرا که شرکت‌های اروپایی ممکن است تحت فشارهای واشنگتن، مراودات خود با ایران را کاهش دهند یا احتیاط‌شان را بیشتر کنند (به این موضوع در بخش دوم این نوشتار برخواهیم گشت)؛ اما کشورهایی نظیر هند و چین، هم وابستگی کمتری به نظام مالی آمریکا دارند، هم به نفت ایران وابستگی بیشتری دارند و هم تاریخ ثابت کرده که کمتر برای قوانین داخلی آمریکا و تحریم‌های یک‌جانبه این کشور اهمیت قائل‌اند. شکل 2 مشتریان نفت (و میعانات گازی) ایران را در شرایط فعلی نشان می‌دهد. همان‌گونه که در شکل 2 مشخص است، چین و هند بزرگ‌ترین واردکنندگان نفت ایران هستند و در فاصله بین نوامبر 2017 تا آوریل 2018، کره جنوبی در جایگاه سوم قرار داشته است (البته بیشتر واردات نفتی کره جنوبی از ایران میعانات گازی است و نه نفت خام). کشورهای آسیایی بالاترین سهم را در واردات نفت از ایران دارند و از میان این کشورها هرچه به مقطع خروج آمریکا از برجام نزدیک شده‌ایم، چین و هند واردات نفت خود را از ایران افزایش داده‌اند. هند بعد از سفر روحانی به این کشور و مذاکرات سازنده رئیس جمهور و وزیر نفت در دهلی نو، واردات نفتی خود از ایران را افزایش داد. هند همچنین به دنبال توسعه میدان گازی فرزاد ب است و در دوره پیش رو بعید است که منافع نفتی خود در ایران را قربانی قوانین داخلی آمریکا و تحریم‌های یک‌جانبه این کشور کند.
از هند که بگذریم، چین بزرگ‌ترین خریدار نفت ایران است و از طرف دیگر این کشور خود یکی از معماران توافق هسته‌ای بوده است. اولین مقصد سفرهای دیپلماتیک محمدجواد ظریف وزیر امور خارجه کشورمان، پس از خروج آمریکا از برجام نیز پکن خواهد بود. موضع چین این است که توافق هسته‌ای ایران بایستی دست‌نخورده باقی بماند و این کشور مخالف پیوست هرگونه ضمیمه به برجام است. چین در حال حاضر که صادرات نفت ایران مشمول هیچ تحریمی نیست نیز کلیه مبادلات نفتی خود با ایران را در نهادهایی متمرکز کرده که مورد تحریم آمریکا هستند. بنابراین، این کشوری ترسی از بابت جریمه شدن به خاطر واردات نفت ایران ندارد. سیاست‌مداران آمریکا که در دوره اوباما، نظام تحریمی علیه ایران را طراحی کردند، نظیر ریچارد نفیو، به این موضوع اشاره کرده‌اند که در دوران جدید، چین بزرگ‌ترین حفره را در تحریم‌های احتمالی دولت ترامپ ایجاد خواهد کرد.
شکل 3 نشان می‌دهد که در ماه مارس سال 2018، اکثر مشتریان عمده نفت خام ایران، نسبت به ماه دسامبر سال 2011، واردات نفت خام خود از ایران را افزایش داده‌اند. این بدان معناست که نسبت به دوره پیشین اعمال تحریم‌ها (یعنی از سال 2012 تا حصول برجام)، اتحادیه اروپا، چین، هند، ترکیه و کره جنوبی، وابستگی بیشتری به نفت ایران دارند.
همان‌گونه که شکل 3 نشان می‌دهد تنها ژاپن بوده است که نسبت به دوره پیشین اعمال تحریم‌ها، واردات نفت خام خود از ایران را کاهش داده است. این موضوع نیز نشان می‌دهد که وضعیت صادرات نفت ایران در جایگاه مستحکم‌تری نسبت به اواخر سال 2011 قرار دارد. علاوه بر چین و هند، کشورهایی نظیر ترکیه نیز به صراحت گفته‌اند که مراودات اقتصادی خود با ایران را کاهش نخواهند داد و اسپانیا نیز اعلام کرده به واردات نفت از ایران ادامه می‌دهد. اروپایی‌ها هم بر حفظ برجام و حفاظت از منافع اقتصادی خود در مقابل تحریم‌های آمریکا اصرار دارند.
جمیع شرایط به ما می‌گوید که کفه ترازو به نفع صنعت نفت ایران و به ضرر ترامپ است و بعید است که ترامپ بتواند ضربه سختی به صنعت نفت ایران وارد کند. اجماع جهانی در شرایط فعلی به ضرر ترامپ است و هیچ واردکننده نفتی در دنیا وجود ندارد که از خروج آمریکا از برجام حمایت کند. ما در بخش‌های بعدی این نوشتار، وضعیت مراوادات نفتی ایران و اروپا و اهمیت مذاکرات دیپلماتیک در حال جریان بین تهران و پایتخت‌های اروپایی را بررسی خواهیم کرد.