غایبان حاضر، حاضران ناظر!

کوکوی کبوتران حرم به نویسندگی و کارگردانی علیرضا نادری  در سال 1387 با سانسور و تغییراتی در تئاتر شهر به روی صحنه رفت. این اجرا، مقدمه‌ای بر  چندین نمایشنامه‌خوانی و اجرا طی این سال‌ها از کوکوی کبوتران حرم شده است. افسانه ماهیان تا روزهای پایانی آبان این نمایشنامه را در پردیس شهرزاد  با بازی بهناز جعفری، عاطفه رضوی، شقایق دهقان، ناهید مسلمی، مرضیه وفا مهر و...به روی صحنه برد.
کوکوی کبوتران حرم از آن دست نمایش‌هایی است که براساس تفکر و نگاهی تک وجهی به مسایل پیچیده اجتماعی می‌پردازد. نمایشی که برای جمیع آسیب‌های اجتماعی از فقر و اعتیاد تا الکلیسم و روسپیگری در2ساعت و 15 دقیقه، نسخه‌ای واحد می‌پیچد. این نسخه که قرار نیست حرف تازه‌ای پس از سال‌ها در آن زده شود؛ گفتمان و حرف کلی کوکوی کبوتران حرم است که در یک جمله خلاصه می‌شود: «انسان محصول شرایط اجتماعی است.» با این تفاوت که نادری از شرایطی حرف می‌زند که در آن هیچ نکته مثبتی وجود ندارد و این «هیچ»، انگاره یکسویه‌ای برای تماشاگر می‌سازد که به راحتی نمی‌تواند فضای رئال اجتماعی و البته خودمانی نمایش را باور کند.
۱۲ زن همقطاران و مسافرانی‌اند که مقصدشان مشهد و نیت‌شان زیارت حرم حضرت امام رضا (علیه السلام) است. از میان این ۱۲ زن، ۹ نفر با یکدیگر نسبت فامیلی و خانوادگی دارند. یک مادربزرگ با بازی ناهید مسلمی سه دختر، سه عروس و یک نوه که در طول نمایش هر کدام رازهایی از زندگی خصوصی خود را برای یکدیگر که نه، برای مخاطب بازگو می‌کنند. رازهایی که در میان این جمع فامیلی کم و بیش فاش است و تماشاگر باید آنها را بشنود و در نهایت با حال نزاری که جامعه مرد سالار ایران در حق آنها روا داشته، همدرد شود.
منطق واگویه این رازها، بیان مجموعه‌ای از آسیب‌های اجتماعی جامعه‌ای سنتی، مرد سالار و دیندار است که زنان در آن آماج انواع مصائب و تالمات‌اند. مردان در این نمایش غایبان حاضری‌اند که از زبان زنان برای مخاطب بازنمایی می‌شوند. مردانی قمارباز، زن‌باره، الکلی و بی‌مسئولیت که گذشته، حال و آینده زنان را به نابودی کشانده‌اند و در این میان، زنان باید راهی برای رهایی از وضعیت بغرنج کنونی بیابند. آنچه مردان در کوکوی کبوتران حرم بر زنان روا داشته‌اند، تمام وجوه زندگی آنها را تحت تاثیر خود قرار داده است و آنها منفعلانه این وضعیت را با درد و دل و گله و شکایت می‌گذرانند. حتی مردانی که برای دفاع از وطن جنگیده‌اند با رفتنشان زندگی هما با بازی بهناز جعفری را به نابودی و نیستی کشانده‌اند.
۱۲ زنی که به زیارت امام رضا (ع) آمده‌اند، نمادی از زنان جامعه ای دیندار هستند که تحت سلطه مردان و نظام سلطه جو- به زعم نویسنده و نمایش- قربانی ناملایمات اجتماعی و سیاسی می‌شوند. زنانی که هیچ آینده‌ای برای آنها جز بدبختی و سرنوشت محتوم در دل چنین جامعه‌ای متصور نیست.
زنان کوکوی کبوتران حرم، بدون مردانشان گویی هویت مستقلی ندارند و در چنبره تفکرات دگم اندیشانه، کبوترانی هستند که تنها به بیان آلام و کوکوی خود، دل خوش می‌کنند. تلاش زنانی مانند هما و خواهرش نیز در ورطه قاچاق مواد مخدر، به مرگ و نابودی می انجامد. در میان این کبوتران، تنها خواهش زنی معتاد که همسرش در قمار سرمایه زندگی‌شان را باخته، برآورده می‌شود و از خیل مصائب بسیاری که هر کدام با آن روزگار می‌گذرانند، یک خواهش است که برآورده می شود. و گویا این برآورده شدن نیز امیدی در کلیت نمایش به مخاطب القا نمی‌کند. چراکه زندانی بودن همسر آذر با بازی گیتی قاسمی، تنها یکی از مشکلاتی است که او دارد و مهمتر از آن، اعتیاد زن است که حالا در جمع خانوادگی نیز نگاه‌های اطرافیان را سنگین تر از پیش بر او تحمیل خواهد کرد.
تاریکی و ناامیدی، احساس ترسی که همواره شخصیت‌ها از پنهان و آشکار زندگی خود دارند و عدم امنیت در جامعه ای دیندار برای زنانی آسیب پذیر، نمایش را در عین رئال بودن، سویه‌ای ابزورد و پوچ داده است که حتی دین، زیارت و توسل، در آن کور سوی امیدی را روشن نخواهد کرد. نمایش یک‌سویه کژکارکردی‌های سنت، نفی کارکردهای اجتماعی دین و فروکاهیدن دین به جنبه‌های روانشناختی و تسکین بخش برای اقشار پایین و متوسط آسیب زده؛ کوکوی کبوتران حرم را به اثری ضد تاریخ اجتماعی ملت ایران تبدیل کرده است.
البته کارگردانی افسانه ماهیان از کوکوی کبوتران حرم با تشدید رگه‌های طنز تلخ به کمک شوخی‌های رکیک زنانه که در متن اصلی وجو ندارد، طراحی صحنه کم‌کاربرد و میزانسن‌های آشفته؛ بر تلخی و ناامیدی تقلیدی از آثار  دهه 20 و 30 هدایت و دهه 40 ساعدی در این اثر افزوده است.
گزارش : رویا سلیمی