نیاز به احزاب قدرتمند؛ از دوران مصدق تا امروز

حوادث و مسائل سیاسی ایران بعد از شهریور 1320 همچون نهضت ملی شدن صنعت نفت، حکومت ملی شادروان دکتر محمد مصدق، وقایع 30 تیر و 28 مرداد، و دیگر رخدادهای آن زمان، بدون انکار، نقش برجسته­ای در سرنوشت ایران و ایرانیان بر جای گذارده است.

به گزارش پایگاه خبری فریادگر، از پیامدهای مهم این رخدادهای تاریخی، انتشار کتاب­ها، مقالات، اطلاعات و اسناد و مدارکی است که با کوشش خستگی‌ناپذیر و قابل تقدیس صاحبنظران و آگاهان سیاسی به منظور آگاهی جامعه و به ویژه نسل جوان و ضبط در تاریخ در دسترس همگان قرار گرفته است.

سالهای 32 - 1320 یک دوره مشخص و بسیار مهم در تاریخ معاصر ایران است، هر چند که به هم ریختگی و تا حدودی هرج و مرج در همه شئون سیاسی و اجتماعی آن دوران نیز به چشم می‌خورد.

در مقوله چگونگی و آثار تحولات تاریخ معاصر در رابطه با ماجراهای حکومت ملی باید گفت نابسامانی­های اقتصادی و به ویژه اشغال کشور توسط ارتش‌های بیگانه و پیامدهای ناگوار آن همه امور کشور را تحت تأثیر خود قرار داده بود، ولی در بستر این حرکات نامنظم و آشفتگی‌ها یک جریان ناب اجتماعی و تاریخی به تدریج در مسیر اصلی خود پدیدار شد و برای نخستین بار در تاریخ ایران یک الگوی عملی و واقعی از روش دموکراسی را در قالب دولت نمونه و ماندگار دکتر محمد مصدق ارائه داد.

باید اذعان کرد که پیدایش این جریانات اصیل اجتماعی و تاریخی پس از گذار از استبداد رضا شاهی، در واقع تجدید حیات مشروطیت ایران به شمار می­رود.   

هرج و مرج و به هم ریختگی امور کشور بعد از شهریور 1320 و اختلالات اجتماعی در آن سالها، علاوه بر عوامل دیگر، بی‌شک یک واکنش طبیعی به دوران اختناق 20 ساله و از پیامدهای حکومت دیکتاتوری متمرکز پیش از آن به شمار می‌رود.

دکتر مصدق در جریان یک مبارزه‌ فشرده برای ملی کردن صنعت نفت با همراهی و همگامی توده‌ مردم به حکومت رسید، در حالی که هدف اصلی او در قبول پست نخست‌وزیری، پیگیری هدف ملی کردن صنعت نفت و قطع نفوذ بیگانگان بود.

با این همه همانند آنچه قبلاً گفته و عمل کرده بود می‌خواست با اختیارات نخست وزیری به آرمان‌ نهضت مشروطیت ایران، یعنی دموکراسی و حکومت مردم بر مردم نیز تحقق بخشد.

این همان آرمان­ بزرگ و ستودنی بود که اندیشه­ها و باورهای او را شکل می‌داد و بر کلیه کردارهای سیاسی او حاکم بود.

کسانی که در تجزیه و تحلیل تاریخ معاصر ایران یا در مبارزات نهضت مقاومت ملی پیش یا پس از سال 1332 جنبه‌‌های گوناگون شخصیت دکتر محمد مصدق را مورد نظر قرار می‌دهند، نهضت ملی ایران را در راستای اعتقاد دکتر مصدق به دموکراسی و حقوق ملت، که در انقلاب مشروطیت تدوین گردیده، تحلیل می­کنند، و این واقعیتی است که نمی‌تواند از مجموعه‌ شخصیت دکتر مصدق و مکتب او تفکیک شود. در واقع نهضت ملی از نظر تاریخی دنباله‌ نهضت مشروطیت ایران محسوب می‌شود.

در تیر ماه 1331 پس از گشایش دوره هفدهم مجلس، شادروان دکتر محمد مصدق با اتکاء به پیروزی­های داخلی و خارجی (در صحنه ملی و بین المللی) ضروری دید که پست وزارت جنگ را نخست وزیر بر عهده گیرد، و چون با مخالفت شاه روبرو شد از ادامه خدمت انصراف داد، که با بزرگترین اعتراض و مقاومت در تاریخ مبارزات آزادی خواهی ملت ایران روبرو گردید.

بعد از ظهر روز 30 ام تیر آثار تردید و نگرانی در سران ارتش پدید آمد و برای جلوگیری از ادامه رویارویی و از هم پاشیدگی ارتش، شاه تصمیم منطقی دکتر مصدق را پذیرفت و این سرآغازی بود بر چالش­های سیاسی پس از آن.

نا گفته نماند که دکتر مصدق در اردیبهشت ماه 1330 که نخستین هیأت دولت خود را تشکیل داد، در مورد انتخاب وزراء شرایط سیاسی و اجتماعی روز را در نظر گرفت و به انتخاب وزیر جنگ از طرف شاه تن داد. هدف دکتر در آن زمان منحصراً اجرای قانون ملی شدن صنعت نفت بود و از دست زدن به هر اقدامی که به این دست­آورد مهم آسیبی برساند خودداری می‌کرد.

این بزرگمرد با اتکاء به افکار عمومی و بی­آنکه هیچ قدرت سازمانی در پشت سر او باشد با بهره­برداری از شرایط سیاسی بین‌المللی، که بر اثر تضاد ابرقدرت‌ها و کشورهای بزرگ به وجود آمده بود، در برابر حیرت و شگفتی ناظران و آگاهان سیاسی مقام نخست‌وزیری را پذیرفت و به مقابله با یکی از قدرتمند‌ترین کشورهای صنعتی جهان رفت.

او به وضع نیروهای حاکم و موقعیت شکننده‌ خود آگاهی داشت و مراقب بود که در تشکیل هیأت دولت جبهه‌ جدیدی در برابر او گشوده نشود و در اقدامات اولیه‌ خود کاملاً موفق بود، تا زمان مناسب که موضوع 30 تیر و انتخاب قوام‌السلطنه و مسأله‌ ادغام مسئولیت نیروهای مسلح با نخست‌وزیر را مطرح کرد.

می‌توان گفت همین حرکت به شاه تلقین نمود که دکتر مصدق با ریاست بر ارتش در اندیشه تغییر رژیم است، و زمینه برنامه­ریزی برای سقوط دولت او فراهم شد.

خط‌مشی کلی و اقدامات اساسی دکتر مصدق و سایر رهبران نهضت ملی، از جمله روش‌ آنها در برخورد با سیاست‌های خارجی، اداره‌ کشور، و تدابیر آنها در مواجهه با رویدادها، براساس تجزیه و تحلیل تاریخی و ارزیابی منطقی شرایط روز و نیز کلیه‌ امکاناتی که در جهات مختلف در اختیار دولت ملی قرار داشت، استوار بود.

یادآوری این نکته  مناسب است : دکتر  در کتاب خاطرات و تألمات می‌گوید: «اینجانب می‌خواستم بین احزاب ملی ایجاد وحدت کنم که با هم تشریک مساعی کنند ،انتخابات دوره‌ هفدهم تقنینیه بهترین دلیل و حاکی از این معناست که در تهران با همه‌ی کوششی که احزاب چپ نمودند حتی یک نفر از کاندیدای خود را نتوانستند روانه‌ی مجلس نمایند..» صفحه‌ 238

در رابطه با ایده ها و برنامه های شادروان مصدق و ضرورت شناخت بیشتر نسل جدید کنجکاو ، همزمان با سالگرد حماسه سی تیر اشاره مختصری به تصویب قانون خلع ید در تاریخ نهم اردیبهشت 1330 (آوریل 1951) که عامل دیگری برای برکناری وی، و به تصور دربار فراهم سازی زمینه رشد و  توسعه کشور به شمار می­رفت ( البته با حمایت دول قدرتمند )  واجب می نماید تا  روشنگری بیشتری صورت پذیرد  :

­­­«قانون خلع ید از شرکت نفت انگلیس و ایران» که توسط کمیسیون نفت مجلس به ریاست ‏دکتر ‏محمد ‏مصدق تنظیم شده بود، به‌رغم کارشکنی­های دربار و ایادی استعمار، در اثر روشنگری­های وی و حمایت تمامی اقشار و طبقات مردم ایران به‌ویژه نفت‌گران جنوب، به تصویب نهایی مجلسین رسید. تصویب این قانون، پیروزی بزرگی برای جنبش ملی  ضد استعماری مردم ایران به رهبری دکتر  بود که به مدت ۶ سال  از طرف ایشان  بی‌وقفه دنبال می­شد.

به‌دنبال تصویب قانون خلع ید، که دکتر مصدق قبول نخست وزیری خود را ( از سوی اکثریت مجلس پیشنهاد شده بود)  مشروط به تصویب ان نموده بود ، اقدام به تشکیل کابینه  کرد و روز ۱۳ اردیبهشت سال ۱۳۳۰ دولت خود را به مجلس معرفی کرد و رأی اعتماد گرفت.

تشکیل دولت ملی و ماجرای نقش آفرین و تعیین کننده و آموزنده 30 تیر، و نهایتأ سقوط دولت مبارز و اندیشمند مصدق در مرداد 1332 که مجموعأ 28 ماه بطول انجامید، از ماندگارترین رویدادهای تاریخ معاصر و روشنگر چگونگی برخورد و برنامه­ریزی در مسیر سرکوب روحیه خودباوری و نفش ملت­ها تحت رهبری کابینه­ای منزه از هرگونه پلیدی و وابستگی و همچنین  روابط با دشمنان ملت بود.

استمرار این جنبش  ستودنی که می­توانست تحولاتی عمیق در سرنوشت هم میهنان داشته باشد، با کارشکنی و برنامه­های درونی گروه­های سیاسی وابسته، قدرت طلب و ساده لوح بی­خبر از ابزار در اختیار حکومت وقت و حامیان آن، نهایتا برخلاف منافع ملی ومردم تا سالیان متمادی به استمرار دیکتاتوری انجامید، که کماکان در مواری با تأسف شاهد آنیم.

در همین رابطه دکتر  مصدق در یکی از نطقهای خود گفت :                                                                 

«اگر ملتی فداکار و پیشتاز وجود نداشته باشد، نه از عوامل سیاسی روز، نه از مقتضیات و جریانات بین‌المللی و نه از رقابتها و تضادهای سیاسی ممالک بزرگ می‌توان استفاده کرد. این عوامل در آنجا که مردم بیدار و مواظب کار خود بوده و به مسئولیت و وظیفه تاریخی خود آشنایی داشته‌اند ثمربخش شده و مسیر زندگی و سرنوشت میلیون­ها بشر محروم و فلک‌زده را بصورتی معجزه­آسا دگرگون کرده است.»

اکنون که بیش از هفت دهه از آن روزگار سپری شده، اگرچه شاید امکان انتقال تجربه   "بین نسلی"  در توده مردم کمتر شده باشد، ولی بهره­گیری از تجارب ارزشمند تاریخی برای آگاهان سیاسی و طبقات تحصیلکرده همواره فراهم است.

امروز دولتی بر سر کار آمده که دولت تدبیر و امید نام گرفته و با همه کارشکنی­ها و سنگ اندازی­ها و نیز رویارویی با حجم عظیم معضلات به ارث رسیده، می­کوشد تا راهی برای برون رفت از اوضاع اسفبار اقتصادی و اجتماعی بیابد؛ و این راه را  با باور به ضرورت وجود احزاب و تشکیلات منسجم و پایداری که بتواند برنامه­ریزی علمی و اصولی برای حل و فصل مسائل کلان کشور، حفظ منافع ملی، تقویت جایگاه و منزلت ایرانی و....را ارائه دهد می تواند به جد دنبال ­کند.

تاریخ معاصر ایران نشان داده است که هر زمان حکومت برای ایجاد تشکیلات سیاسی اقدام کرده یا در زمان قدرت در تأسیس حزب یا ایجاد سازمان­های سیاسی ذی­نفع بوده، چنین سازمان­هایی در آغاز به علت هجوم افراد سودجو، با یک رشد و توسعه ظاهری همراه شده است.

ولی اینگونه دسته بندی­ها و سازمان های سیاسی سرانجام بر اثر عدم استقبال و پشتیبانی از سوی افراد معتقد، میهن دوست و با ایمان، برخلاف ظاهر قدرتمند خود از درون تهی شده و به محض پایان یافتن موقعیت­ها و شرایط، یا مواجه شدن با مشکلات، شکست خورده و از میان رفته­اند.

از نمونه­های مشخص این شکست­ها می­توان به سرنوشت احزاب زمان پهلوی (مردم ، ملیون ، رستاخیز و... ) در زمان پهلوی اشاره کرد.  پس از پیروزی انقلاب اسلامی نیز برخی احزاب ناتوانی و ناکارآمدی خود را از جمله در مجلس دهم در صحن مجلس و گزینش کمیسیون­ها نشان دادند، و به گفته محمدرضا عارف «هدف اصلی اکثریت آنان قرار گرفتن در لیست اصلاح طلبان و آوردن رأی بود و بس.»

طبیعت کار تشکیلاتی در فعالیت­های حزبی و سازمان­های سیاسی پایدار، مستلزم علاقه خاص و صرف وقت و کار بسیار و پیگیرانه­ای است، که با های و هوی تبلیغات سیاسی در آستانه هر انتخابات جدید، و رفتن به خواب غفلت تا انتخابات بعدی سازگاری ندارد. به گفته اندیشمند معاصر استاد سریع­القلم :

«سیاست­مداری و عرصه سیاست گذرگاه عمومی نیست و برای تضمین حضور سیاست­مداران حرفه­ای، نظام حزبی را باید جدی گرفت، چنانکه ارتباط جامعه با سیاست از ارتباط کوتاه مدت حسی به ارتباط درازمدت عقلایی تقویت شود. تجربه دو قرن اخیر نشان داده است که مسائل و مشکلات همواره در بستر ساختارها حل و فصل می­شود.».

اختلاف سلیقه نه تنها در امور مهم بلکه در مسائل جزئی و کم اهمیت نیز دیده می­شود. اصرار و پافشاری بعضی­ها در پیشبرد نظریات خود در همه قضایا، نبود روحیه گذشت و انعطاف پذیری در تصمیم­گیری­های اجتماعی، به ویژه تضادهای شخصیتی افراد همراه با جاه طلبی­های نامحدود آنان، عدم تحمل شخصیت و ارزش­های دیگران و .... سازمان های اجتماعی و سیاسی میهن ما را در تاریخ یکصد ساله اخیر تحت تأثیر قرار داده است.

این نقاط ضعف در هر کجا که وجود داشته باشد می­تواند فعالیت برای ایجاد تشکیلات پایدار و سازنده را با مشکلات جدی مواجه سازد، که نمونه­های آن را بسیار می­توان سراغ گرفت.

این نقیصه­های بزرگ اجتماعی از اثرات ناگوار روش سرکوبگرانه حکومت­های خودکامه و استبدادی در دوران تاریخ طولانی میهن ما بوده، و انوار کوتاهی که هر ازگاهی از روزن­های باریک در دوران آزادی ایران در یکصد سال اخیر تابیدن گرفته، به علت برخوردار نبودن از تداوم و پیوستگی لازم برای زدودن همه این آثار ناگوار کافی نبوده است.

امید این که تجربیات نسل­ها در پهنه تحولات اجتماعی میهن عزیزمان در این زمان و برهه حساس و خطیر، آمادگی لازم برای کار دسته جمعی مستمر و پایدار در بستر سازمان­های اجتماعی را، آنچنانکه نظر و هدف اصلی دلسوزان وطن و ملت آرام، صبور و گرفتار  ایران بوده و شرایط حساس منطقه نیز ایجاب می­کند، با همه کارشکنی و مقاومت های گوناگون و عجیب و غریب موجود،  به میزان بیشتری فراهم سازد تا پیشرفت همه جانبه را باعث شود.

سروده­ای در مورد حماسه سی ام تیر از شاعر معاصر استاد ادیب برومند، که به حق شاعر ملی نام گرفته­اند :

به خاک پاک شــــهیدان درود باد، درود           که روحشـان همه اندر جـوار حق آسـود                             

به ویژه خاک شهیدان روز سی ام تیــــر                    که تیر دشـمن از آنان به قهـر خون پالود

دلاوران­وطن خوش به خاک­وخون غلتند             که رو  سیه نروند از جهـــــان گه بدرود

دهند یکسـره سر بر فـراز نیزه ولیــــک           به پیش خصم دغل، ســــر نیاورند فرود

درود باد بر آن یکـــه تاز عرصـــه حق             که جاودان به بر عــز و افتخـــــار غنود    
گزارش : ضیا مصباح