قدمتِ آثارِ باستانی چگونه برآورد می‌شود؟

 پس از کشفِ اثری باستانی تعیینِ قدمت یا دیرینگی یا سالیابیِ آن اثر یکی از مهم‌ترین دغدغه‌های باستان‌شناسان است.
به گزارشِ «مردم‌سالاری آنلاین»، در سده‌ی بیستم دگرگونیهایی بزرگ و فناوریهای تازه در جهانِ دانش پدید آمد که راه را برای دستیابی به داده‌هایی دقیق‌تر و پژوهشهایی مستندتر از آثارِ باستانی فراهم آورد. یکی از این شگردهای تازه سالیابی با «کربنِ ۱۴» است.
 
کربنِ ۱۴ چگونه به کار می‌آید؟
سالیابی با کربنِ ۱۴ یا رادیو کربن نامدارترین روش برای تعیینِ دیرینگیِ موادِ آلیِ کربن‌دار است. بهره از کربنِ ۱۴ را «ویلارد لیبیِ» آمریکایی در سالِ ۱۹۴۹ کشف کرد و برای این کشف بود که در سالِ ۱۹۶۰ جایزه‌ی نوبلِ شیمی را ازآنِ خویش کرد.
در روشِ ابداعیِ لیبی، کمابیش همه‌ی چوبها، زغالها، رسوبهای کربن‌دار، آهنِ کربن‌دار (پولاد و چدن)، استخوان، چرم و پوست و کاغذ را می‌توان با کربنِ ۱۴ سالیابی کرد و بازه‌ی سالیابیِ کربنِ ۱۴ تا ۷۰ هزار سال نیز می‌رسد.
از پرتوهای کیهانی اتمهای کربنِ ۱۴ پدید می‌آیند. کربنِ ۱۴ با اکسیژنی که در هوا است می‌آمیزد و گاز کربنیک می‌گردد و جذبِ گیاهان می‌شود و در همه‌ی فیبرهای گیاهی، از راهِ فتوسنتز، پخش می‌گردد. هنگامی که گیاهان خوراکِ جانوران می‌شوند کربنِ ۱۴ به بدنِ آنها نیز راه پیدا می‌کند. چون کربنِ ذخیره ‌شده در بدنِ جانوران ویژگیِ رادیواکتیو دارد و ناپایدار است، اندک‌اندک تجزیه می‌شود، ولی همیشه درصدی مشخص از کربنِ ۱۴ در بدنِ گیاهان و همه‌ی جانوران وجود دارد.
کربنِ ۱۴ ماده‌ای پرتوزا است و نیمه‌عمری روشن دارد. لیبی در اندازه‌گیریهایش نیمه‌عمرِ کربنِ ۱۴ را پیرامونِ ۵۷۳۰ سال برآورد کرد. به دیگر سخن، پس از پیرامونِ ۵۷۳۰ سال نیمی از کربنِ ۱۴ بر جای مانده در هر جاندار از میان می‌رود. چنین، با اندازه‌گیریِ کربنِ ۱۴ بر جای مانده از جانداران می‌توان برآوردی از دیرینگیِ آنها به دست آورد.
هنگامی که جانداری می‌میرد، دیگر کربنِ تازه نمی‌گیرد و با اندازه‌گیریِ کربنِ ۱۴ بر جای مانده از جاندار می‌توان برآوردی از دیرینگیِ آن به دست آورد.
گفتنی است که برای سالیابیِ دقیق با کربنِ ۱۴ موثق‌ترین روش بهره از نمودارهای حلقه‌های درختان است. این نمودارها پیرامونِ ۸۷۰۰ سال را در بر می‌گیرند؛ چراکه تولیدِ کربنِ ۱۴ هر ساله در جو در نوسان است و تاریخی که از آزمایشِ نمونه به دست می‌آوریم با تاریخِ گاهشماری ناهمسان است؛ به دیگر سخن، یک سالِ کربنِ ۱۴ برابرِ ۱۲ ماه نیست و این دشواری را فیزیکدانان با سنجشِ تاریخهای به دست آمده با سنِ حلقه‌ی درختها می‌سنجند.
روی‌هم‌رفته، دقتِ نتیجه‌های سالیابیِ کربنِ ۱۴ به گونه‌ی نمونه، تاریخ و وضعیتِ تشکیلِ آن، سنِ کربنِ ۱۴، دقتِ محاسبه، حلقه‌های درختان و درصدِ خطا بستگی دارد.
 
آزمایشهای کربنِ ۱۴ در جهان و ایران
نخستین آزمایشِ پذیرفته‌شده با کربنِ ۱۴ برای سالیابیِ نمونه در سالِ ۱۹۵۰ انجام شد و پس از آن آزمایشهایی بسیار با این شیوه برای سالیابیِ آثارِ باستانی در سراسرِ جهان انجام گردید که به روشن شدن بخشهای تاریکِ تاریخ یاری‌ای فراوان رساند. برای نمونه، عمرِ نوشته‌های خطیِ بحر المیت با روشن کردن سنِ پوششی که در پیرامونِ آن نوشته‌ها بود روشن گردید. یا، با بهره از این روش باستانشناسان دریافتند که دیوارنگاره‌های غارِ لاسکوی فرانسه ازآنِ ۱۷ هزار و ۳۰۰ سالِ پیش است.
ایران‌زمین نیز که کهن‌ترین تمدنِ پیوسته‌ی جهانی است در تعیین پیشینه‌ی آثارِ باستانی‌اش از کربنِ ۱۴ بارها بهره گرفته است که نخستین نمونه‌های ایرانی که بدین شیوه سالیابی شدند آثار به دست آمده از تپه‌ی حسنلو بودند. دیگر میدانهای باستانیِ ایران نیز بارها و بارها بدین شیوه سالیابی شده‌اند که در این میان می‌توان به آثارِ تپه حصار اشاره کرد که دستاوردهایش در مجله‌های تخصصیِ باستانشناسی نیز منتشر شده است.
شوربختانه باستان‌شناسانِ ایرانی هنوز آزمایشگاهی برای سالیابی با کربنِ ۱۴ ندارند و ایران برای آزمایشِ نمونه‌ها با کربنِ ۱۴ باید ۴۰۰ تا ۸۰۰ یورو به کشورهای اروپایی، همچون ایتالیا، آلمان و فرانسه، که این آزمایش در آنها انجام می‌گیرد بپردازد و از آنجا که هر سال بیش از ۸۰ نمونه اثرِ تاریخی برای سالیابی با کربنِ ۱۴ به اروپا فرستاده می‌شود راه‌اندازیِ چنین آزمایشگاهی که نیازِ بنیادین باستان‌شناسانِ ایرانی است بیش از پیش احساس می‌شود.
در پایان گفتنی است که از کربنِ ۱۴، افزون بر باستان‌شناسی، در دیگر دانشها همچون هواشناسی، زمین‌شناسی و آتش‌فشان‌شناسی، لرزه‌نگاری و اقیانوس‌شناسی نیز سود می‌برند. گرچه کربنِ ۱۴ برای تعیینِ سنِ سنگها بسیار کم به کار می‌رود، ولی در روشن کردنِ سنِ برخی از رویدادهای زمین‌شناسی کارکردی درخور داشته است. برای نمونه، تعیینِ سنِ کربنِ ۱۴ روی کوهِ دماوند نشان داد که واپسین فعالیتِ آتشفشانیِ دماوند پیرامونِ ۳۸ هزار سالِ پیش بوده است.