چالش‌های توسعه زنجیره ارزش پتروشیمی

طی سالیان اخیر مباحث فراوانی درخصوص توسعه زنجیره ارزش، متوازن‌سازی صنعت پتروشیمی و حرکت از سمت تولید محصولات عمومی (Commodity) به سمت محصولات خاص(Specialty)  در سطح بنگاه‌ها و بدنه شرکت ملی صنایع پتروشیمی مطرح بوده است.
عدم هماهنگی و تناسب در آنچه صنایع پایین‌دستی به آن نیازمند است و آنچه در صنعت پتروشیمی طی چند دهه اخیر به آن پرداخته شده است، حاکی از وجود حلقه مفقوده‌ای است که تاکنون نه محلی برای نصب آن و نه متولی برای نصب آن مشخص شده است.
پس از تلاش چندین ماهه کارشناسان شرکت ملی صنایع پتروشیمی در سال ۱۳۹۹ و براساس بررسی نیاز صنایع پایین‌دست پتروشیمی، اطلاع از میزان واردات محصولات پتروشیمی و نهایتا قابلیت تامین خوراک این طرح‌ها در صنعت پتروشیمی، بسته طرح‌های پیشران در ۶ زنجیره با اهمیت تعریف شد تا با عملی شدن این طرح‌ها نزدیک به ۷۰ درصد از واردات محصولات پتروشیمی کاسته شود و صنایع پایین‌دست پتروشیمی بدون ورود به چالش واردات از خوراک‌های در دسترس و تولیدی صنعت پتروشیمی بهره‌مند شوند.
با این احوال، چرا این قطار بر ریل خود قرار نمی‌گیرد که مثلا بدانیم ۵ سال دیگر از نقطه A به نقطه B با یک مختصات جدید که نگرانی ما را با یک شاخص ریاضی کم کرده باشد، رسیده‌ایم؟ به طور خلاصه به برخی از مهمترین عواملی که از نظر من منجر به تحقق این مهم نمی‌شود اشاره می‌نمایم:
۱- عدم درک صحیح، یکنواخت و موزون از واژه‌های «توسعه زنجیره ارزش» و «صنایع پایین‌دستی» در صنعت پتروشیمی: خیلی اوقات تعریف مدیران ارشد و صاحب‌اختیار از این واژه‌ها در نهادهای تصمیم‌گیر با هم تفاوت ماهوی داشته و در این شرایط چگونه می‌توان به حل موضوعی که در ماهیت آن بین دستگاه‌ها و مدیران، عدم یکنواختی وجود دارد، سخن به میان آورد؟
۲- ابهام در اثربخش بودن نقش شرکت ملی صنایع پتروشیمی به عنوان یکی از سه شرکت توسعه‌ای کشور: هرچند شرکت ملی صنایع پتروشیمی در جایگاه یک شرکت توسعه‌ای در سال ۹۹ و به دلیل عدم استقبال هلدینگ‌ها و سرمایه‌گذاران، راسا اقدام به توسعه طرح تولید پروپیلن از متانول با دانش فنی شرکت پژوهش و فناوری پتروشیمی در طرح پتروشیمی اسلام‌آباد غرب به عنوان قدم اول پا جلو گذاشت، لیکن نقش و مسئولیت‌های NPC به عنوان سکاندار توسعه صنعت پتروشیمی کشور هنوز با ابهامات و چالش‌های جدی مواجه است.
۳- توجه هلدینگ‌های خصوصی و شرکت‌های تراز اول صنعت پتروشیمی در سال‌های اخیر به سرمایه‌گذاری در بالادست جهت رفع نگرانی از روند کاهشی خوراک قابل دریافت در سال‌های آتی نیز از عواملی است که تمرکز اینگونه شرکت‌ها را معطوف به سر زنجیره می‌نماید تا توجه به توسعه در انتهای زنجیره.
۴- عدم جذابیت طرح‌های پیشران نسبت به طرح‌های پایه صنعت پتروشیمی: چالش‌های تامین دانش فنی و اقتصاد نه‌چندان جذاب این‌گونه طرح‌ها به نسبت طرح‌های بالادستی پتروشیمی، تمرکز سرمایه‌گذاران را فارغ از دغدغه صنعت در لزوم توسعه این طرح‌ها، به سمت طرح‌های آسان‌تر و کم دردسرتر و البته سودآورتر معطوف می‌نماید.
تلاش چندین ماهه شرکت ملی صنایع پتروشیمی با عارضه‌یابی دقیق صنعت و نهایتا تعریف طرح‌های پیشران به عنوان نسخه درمان توسعه واقعی زنجیره ارزش، توام با اعلام الزامات و پیش‌نیازهایی بود که در سه حوزه دولت، مجلس و وزارت نفت تفکیک و ارائه گردید که با تحقق این الزامات و مشوق‌های پیش‌بینی‌شده بخش قابل‌توجهی از نقاط ضعف و عدم جذابیت اقتصادی این طرح‌ها جبران و فاکتورهای عدم تحقق آنها برطرف می‌گردید. به نظر می‌رسد یکی از موتورهای مهم توسعه زنجیره ارزش در صنعت پتروشیمی کشور، اهتمام، همسویی و خواست مشترک این سه نهاد باشد که تا سال ۱۴۰۰ بخش کوچکی از این الزامات تامین شد و لازم است روی سایر موارد، تمرکز گردد تا با اتخاذ تصمیم شجاعانه، بتوان نسبت به تغییر چهره صنعت پتروشیمی کشور امیدوار بود.
*مدیرعامل پیشین شرکت ملی صنایع پتروشیمی