زوال شتابناک تالاب انزلی پیش چشم همگان

تالاب انزلی پناهگاه پرندگان مهاجر، رویشگاه لاله ها و نیلوفران آبی، زایشگاه ماهیان خزر و بهشت گردشگران روز به روز جلوی چشمانمان آب می رود.
به گزارش ایرنا، عکسهای هوایی تهیه و منتشر شده و روایت قایقران ها نشان دهنده روند سریع خشک شدن تالابی است که زمانی به گویش محلی کوچی دریا یا همان دریای کوچک نامیده می شد.
حال و روز تالابی که نگاهبان آبها و مانع بروز سیلاب ، متعادل کننده آب و هوای منطقه، زایشگاه ماهیان کاسپین و دارای ارزشهای عدیده بود ، به شدت ناخوش است .
در آمارها وسعت تالاب انزلی حدود 19 هزار هکتار عنوان می شود اما شواهد حاکی از آن است که تالاب دیگر آن گستره و توش و توان سابق را ندارد.
*چه بر سر تالاب آمد
طی سه دهه گذشته به دلیل ورود حجم زیادی از رسوبات و رشد بی رویه گیاهان مهاجم میانگین عمق آب این تالاب از 11 متر به کمتر از دو متر و در مناطقی حتی کمتر کاهش پیدا کرده است.
افزون بر مقادیر زیادی سم و کود شیمیایی روزانه بیش از 400 هزار متر مکعب فاضلاب به تالاب بین المللی انزلی وارد می شود.
علاوه بر این سازه های غیرضروری و کارشناسی نشده و قطع جریان طبیعی آب ، گیاهان مهاجم وارداتی ، تجاوز به حریم تالاب و کاهش آب دریای خزر دم به دم بر رگ حیات تالاب انزلی زخم می زند.
*احیای تالاب انزلی از حرف تا عمل
از سال 89 بحث پرطمطراق احیای تالاب انزلی با حضور مسئولان و متولیان امر در بوق و کرنا دمیده شد.
طرح احیای تالاب بین المللی انزلی سال 89 با اعتباری افزون بر 900 میلیارد ریال برای پنج سال از محل ردیف های خاص معاونت برنامه ریزی و نظارت راهبردی به تصویب رسید اما مرحله نخست مطالعاتی احیای تالاب انزلی که در حوزه شناسایی منابع آلاینده و اقدامات برای رفع آن از سال 89 تا 91 انجام شده بود، منتهی به نقشه های فنی و اجرایی نشد.
سال 93 نیز طرح جامع مدیریت حوزه آبریز تالاب انزلی مبتنی بر اصول مدیریت اکولوژیک در حوزه آبخیزتالاب انزلی با تمرکز بر سه محور پسماند، فاضلاب‌ها و رسوبات آغاز شد.
اما با وجود همه این حرف و حدیث ها نه تنها علایمی از بهبود حال تالاب نیست بلکه خبر وخامت حالش به آن سوی مرزها نیز رسیده است.
*گزارش حال تالاب
مدیرکل دفتر اکوسیستم های تالابی سازمان حفاظت محیط زیست کشور یکی از علت های اصلی کم آب و خشک شدن تالاب انزلی را ورود حجم بالای رسوباتی می داند که هر سال در تالاب انباشته می شود.
مسعود باقرزاده کریمی در مصاحبه با ایرنا می گوید :ما دو نوع رسوب در تالاب داریم یکی بیولوژیکی که بقایای موجودات زنده گیاهی وجانوری ؛ و دیگری رسوبات معدنی یعنی همان خاک و سنگ ناشی از تخریب جنگلها ، تغییر کاربری اراضی ، چرای بی رویه دام و مشکلات حوزه بالادست در ارتفاعات البرز با جریان رودخانه ها است.
وی تصریح می کند: رسوبات بیولوژیکی به خاطر واکنش های شیمیایی و حالت یونیزه ای که دارند بستر بسیار سخت و نفوذناپذیری را در کف تالاب ایجاد می کنند.
کریمی خاطرنشان می کند : این رسوبات بخشی معدنی است یعنی خاک و سنگی که از ارتفاعات و دامنه شمالی البرز شسته و از طریق 11 رودخانه وارد تالاب می شود.
به گفته وی از طرفی بدلیل رشد انواع گیاهان به ویژه نی ها و زیست بسیاری از موجودات در تالاب ،بقایای این موجودات زنده هم به صورت رسوبات بیولوژیک در تالاب انباشته می شود.
*شیوه رفع مشکل رسوبات
کریمی در پاسخ به سئوال خبرنگار ایرنا در خصوص راهکار رفع این مشکل می گوید :ما باید رسوبات بیولوژیک و معدنی را برداریم .
وی در ادامه با اشاره به در دست اجرا بودن پروژه برداشت رسوبات بیولوژیک تالاب توسط یک مجموعه دانش بنیان می افزاید: امسال برای نخستین بار در حوضچه های اطراف تالاب در حال آزمودن این طرح هستیم و اگر جواب دهد از سال آتی در داخل تالاب نیز برداشت رسوبات را انجام می دهیم .
به گفته وی با حذف رسوبات بیولوژیک دارای خاصیت چسبندگی ، رسوبات معدنی را نیز راحت تر می توان برداشت کرد.
این مسئول یاداور می شود: همچنین رسوبات معدنی در بخشهایی از تالاب مثل بخش سلکه لایروبی شده و در بخشهای دیگر نیز به تدریج برنامه هایی در دست اجرا داریم .
*وجود سازه های مخرب
اما مشکل به همینجا ختم نمی شود. ایجاد سازه های بدون در نظر گرفتن ملاحظات زیست محیطی نظیر موج شکن و جاده کنارگذر از دیگر معضلات تالاب است.
مدیرکل دفتر اکوسیستم های تالابی سازمان حفاظت محیط زیست کشور احداث موج شکن دوم داخل دریا را مانع تخلیه رسوبات تالاب به دریا و عامل ایجاد مشکل برای تالاب می داند.
طرحی که مشخص نیست چرا در زمان اجرا ، مسئولان این سازمان اقدامی برای جلوگیری از آن انجام ندادند.
باقرزاده با اذعان به این که احداث موج شکن اصولا باید مطالعه ارزیابی داشته باشد ، کسب اطلاع از چند و چون ، داشتن یا نداشتن مطالعات ارزیابی را به اداره کل محیط زیست گیلان واگذار می کند.
اما سئوال این است که آیا سازمان محیط زیست بر نحوه اجرای طرحهای بزرگ تاثیرگذار بر محیط زیست و عملکرد ادارات کل محیط زیست استان ها در این خصوص نظارت عالیه دارد.
وی در ادامه در خصوص این که آیا وضعیت تالاب انزلی به مرز بحران رسیده یا نه می گوید : به سادگی نمی شود این مساله را تشخیص داد ولی بدیهی است که مشکلات اصلی و مهمی هستند که باید برای آنها راهکاری پیدا کرد.
*تصفیه خانه درمان درد فاضلاب
باقرزاده در ادامه با گرفتن انگشت اتهامش به سوی انواع فاضلابهای ورودی به رودخانه ها بعنوان دیگر عامل مخرب تالاب انزلی می گوید: ما با چند دسته فاضلاب مواجهیم یکی فاضلاب کشاورزی که آن را باید وزارت جهاد کشاورزی بعنوان مدعی داشتن برنامه با آموزشهای مستمر روی کاهش مصرف سم و کود انجام دهد چرا که ما راه دیگری به جز آموزش و جلب مشارکت کشاورزان در بخش پسابهای کشاورزی نداریم .
وی می افزاید:فاضلابهای شهری نیز دو دسته اند یکی فاضلابهای شهرهای رشت، خمام ،صومعه سرا و فومن و دیگری فاضلابهای داخل و پیرامون تالاب .
وی تاکید کرد : برای تصفیه فاضلابهای شهری سیستم پرهزینه شبکه بهداشتی برای ورود آب تمیز به رودخانه ها و تالاب نیاز است که باید احداث آن پی گیری و تکمیل شود.
باقرزاده با اشاره به وجود 600 روستا در حوزه تالاب انزلی گفت : در روستاها دیگر نمی شود شبکه فاضلاب احداث کرد و طرح تصفیه فاضلاب محلی و روستایی با کمک تکنولوژی ژاپنی در حال پیاده سازی است .
وی یاداور شد: الگوی تصفیه فاضلاب محلی را از ژاپنی ها گرفته و در چند روستا پیاده کرده ایم و اگر دولت سرمایه گذاری کند می توان آن را در بقیه روستاها نیز اجرایی کرد.
*افزون بر 9 میلیارد تومان اعتبار احیای تالاب
احیاء حوزه آبخیز تالاب با احداث تله های رسوبگیر ، ایجاد تالاب مصنوعی برای پایش طبیعی رسوبات و فلزات سنگین ، برداشت رسوبات ، نی زدایی و احیاء آبراهه های دارای شرایط اضطراری از جمله برنامه های سازمان حفاظت محیط زیست برای مدیریت تالاب انزلی عنوان شده است.
مدیرکل حفاظت محیط زیست گیلان می گوید: پروژه های احیای تالاب انزلی که از سال 89 آغاز شده و در حال سپری شدن است ، نیاز به اعتبارات زیادی دارد .
قربانعلی محمدپور در گفتگو با خبرنگار ایرنا ، اعتبار مصوب امسال احیای تالاب انزلی را 9 میلیارد و 250 میلیون تومان و میزان تخصیصی را حدود 60 درصد بیان می کند.
وی رسوبات وارده و موجود در بستر را یکی از معضلات مهم تالاب انزلی خوانده و می افزاید: برای کنترل و مهار این رسوبات که توسط رودخانه ها وارد تالاب می شوند باید احیای حوزه آبخیز در بالادست و تثبیت مسیر رودخانه و احداث تله های رسوبگیر را داشته باشیم .
به گفته وی روندی که بتوان رسوبات وارده را مهار کرد و در یک مقیاس قابل قبولی رساند در حال طی شدن است .
محمدپور در ادامه توضیحاتش در مورد رسوبات موجود در تالاب انزلی متذکر می شود : با توجه به بررسی ها و مطالعات انجام شده توسط دانشگاه تهران در خصوص نوع و جنس وترکیبات رسوب در بستر تالاب انزلی ، جنس رسوبات در بخشهای مختلف تالاب انزلی فرق می کند .
وی با بیان این که در حوزه جنوبی تالاب انزلی جنس رسوبات بیشتر گل و لای است می افزاید: این بخش را مثل پروژه احیای پناهگاه حیات وحش سلکه و سرخانکل باید به صورت لایه برداری کار کرد.
وی خاطرنشان می کند: در حوزه های مرکزی و شمالی تالاب می توان از رسوبات موجود به صورت رسوب برداری و پهنه برداری برای پروژه های عمرانی بهره برداری کرد.
به گفته محمدپور پروژه هایی برای این امر تعریف شده و حتی سازمان بنادر و دریانوردی هم ورود کرده تا با استفاده از تجهیزات و امکانات و لایروبهای در اختیارشان به احیاء تالاب کمک کند.
اما ای کاش سازمان بنادر به جای جبران مافات و کمک برای رفع مشکلاتی که بخشی از آن به دلیل احداث کارشناسی نشده موج شکن صورت گرفته بود از روز نخست بر اجرای طرح های توسعه ای بندر نظارت عالیه می داشت.
مدیرکل حفاظت محیط زیست گیلان انواع فاضلابهای ورودی به تالاب را از دیگر عوامل مشکل ساز تالاب عنوان و تصریح می کند:در حوزه فاضلابهای خانگی ، صنعتی و شهری عمده ترین فاضلابها توسط رودخانه های زرجوب و گهر رود و نهایتا پیربازار وارد تالاب انزلی می شود.
محمدپور رفع این معضل را مستلزم اجرای طرح ساماندهی گهر رود و زرجوب شامل ایجاد تصفیه خانه های شهر صنعتی شهر رشت ، بیمارستان و سایر پروژه های مرتبط با زرجوب و گهر رود می داند .
وی خاطرنشان می کند: آنچه باید برای پیشگیری در حوزه خشک شدن تالاب انزلی انجام شود احیای الگوی جریان طبیعی آب است .
محمدپور با بیان این که تاکنون گزارشی از تغییرات قابل توجه در دبی آب ورودی به تالاب نداشتیم می افزاید: آب به تالاب وارد می شود اما دلیل خروج و عدم ماندگاری مناسب آن، بالا آمدن بستر وسط تالاب و کاهش عمق یا مسدود شدن شریانها و آبراه های انتقال دهنده آب به تالاب است .
وی خاطرنشان می کند: پروژه در حال اجرای محیط زیست گیلان احیای الگوی جریان آب تالاب از طریق بازگشایی ، بهسازی و احیای آبراه های تالاب است که بعنوان مصداق می توان به احیای پناهگاه حیات وحش سرخانکل اشاره کرد .
به گفته وی با احیای چند شاخه آبراهه از حوزه رودخانه سیاه درویشان به داخل حوزه این پناهگاه میزان سطح آب افزایش داده شد و پناهگاه از خطر خشک شدن تا حدی نجات یافت که این پروژه باید همچنان ادامه داشته باشد .
وی ، پایش و جمع آوری گونه گیاهان مهاجم تالاب انزلی نظیر سنبل آبی ، آزولا رشد بی رویه گیاهان آبزی مثل سراتوفیلوم را از دیگر برنامه های در دست اجرا عنوان و تصریح می کند: شناور مخصوص جمع آوری این گیاهان را خریداری کرده و به صورت آزمونه ( پایلوت ) مشغول به کار هستیم .
محمدپور می افزاید : با توجه به بازدهی مناسب این پروژه ما در حال توسعه آن به ویژه در تالاب غرب هستیم.
مدیرکل محیط زیست گیلان در پاسخ به این که آیا موج شکنهای جدید انزلی ارزیابی زیست محیطی داشته اند پاسخ می دهد: ترجیح می دهم بیشتر روی معایب این پروژه سخن بگویم .
وی اظهار می دارد:قبل از اجرای این پروژه ، تبادلات هیدرولیکی بین دریا و رودخانه و جریانهای متقابلی از تالاب و احیانا دریا به سمت تالاب رخ می داد و آب با سرعتی متعارف و طبیعی جریان داشت اما با احداث موج شکن جریان آب کندتر و بار رسوبی با سرعت بیشتری در حوزه تالاب و مصب آن ته نشین می شود .
مدیرکل حفاظت محیط زیست گیلان با اذعان به این که سرعت رسوب گذاری به ویژه در حوزه شمالی تالاب افزایش پیدا کرده می افزاید: در زمان احداث این پروژه مدیران وقت یک چالشهایی در رابطه با نحوه احداث آن داشتند ومستنداتش هم موجود است .
تالاب انزلی که سال 1354 در فهرست تالاب های بین المللی رامسر به ثبت رسید و سال این تالاب سال 1372 ( 1993 ) به دلیل مخاطراتی مانند افزایش رسوبات، آلودگی آب ، تغییر سطح آب دریای خزر در فهرست تالاب های در معرض خطر (مونترو) قرار گرفت.
صاحب نظران علاوه بر موج شکن احداث جاده کنارگذر در دل تالاب را نیز عاملی مخرب برای این محیط آبی می دانند.
سازه ای که سالها است در مقاطعی جلوی ساخت آن گرفته شده و بی شک علاوه بر محیط زیست تالاب به منابع مالی کشور نیز لطمه زده و هنوز هم نیمه کاره مانده است .
با این همه ساخت ورزشگاهی در دل تالاب نیز در سالهای گذشته تصویب شد که وضعیت آن هم نامشخص است.
تجاوز به حریم تالاب و تصرف اراضی به شیوه های گوناگون از جمله آتش زدن نیزارها را نیز باید به این روایت اندوهبار افزود.
همه این ها در شرایطی است که خشکسالی و کاهش منابع آب نیز به سرعت در حال پیشروی در کشور است.
کارشناسان ، سازمان های مردم نهاد طرفدار محیط زیست و دوستداران طبیعت سالها است این روزها بیش از هر زمان دلنگران وضعیت حیات این تالاب زیبا و ارزشمندهستند.
مباد روزی که جسد تالاب روی دستمان بماند که دیگر آن وقت برای هر کاری دیر است.