دفاع‌مقدس ملی‌ترین بخش سینمای ایران است

به بهانه آغاز هفته دفاع مقدس با محمدرضا شرف الدین مدیرعامل انجمن سینمای دفاع مقدس درباره جریان تولید در سینمای دفاع مقدس به گفتگو نشستیم.

او که از پیشکسوتان سینمای ایران و از فیلمسازان و مدیران سینمای دفاع مقدس است، ضمن اشاره به گونه سینمای دفاع مقدس، چرخه تولید در سینمای ایران را نیز به چالش کشید. او بر این باور است که ساخت فیلم سینمایی در ژانر دفاع مقدس بسیار سخت است به همین دلیل عافیت‌طلب ها کمتر در این سینما ورود پیدا می کنند.

شرف‌الدین با اشاره به افزایش حضور فیلمسازان جوان در سینمای ایران، می‌گوید زمانی که در کاری که نیازمند دانش و تخصص است با حجم عظیم متقاضی برای ورود به آن مواجه می‌شوید مطمئن باشید که دانش و اندیشه‌ای پشت این ورود پرتعداد افراد وجود ندارد.

با ما در این گفتگو همراه می‌شوید:

*درست است که سال‌ها از پایان جنگ عراق علیه ایران گذشته است ولی این دلیل خوبی برای کم‌رنگ شدن تولیدات جنگی در سینمای ایران است. حرف تکراری است اگر به سینمای جهان و فیلمسازی متکثر درباره جنگ های بزرگ از جنگ جهانی اول گرفته تا جنگ‌های متاخرتر در افغانستان و عراق و ... اشاره کنیم و بگوییم چرا غرب دست از سوژه جنگ برنمی‌دارد ولی سینمای ایران تنها یک دوره موفق در تولید فیلم‌های دفاع مقدسی داشت.

-فیلم دفاع مقدس ساختن خیلی سخت است. همه مراحل آن از آماده شدن برای تولید از جمله پیش‌تولید، تولید، پس از تولید و پخش آن بسیار سخت است. فیلمی که تنها برای آرشیو ساخته شود اصلا فیلم سینمایی نیست. سینما یک چرخه پیوسته از ایده تا اکران است. خصوصیت دیگری که برای سینما می توان در نظر گرفت تداوم است. اگر نتوانیم برای سینما یک چرخه صحیحی را بوجود آوریم که موجب تداوم آن شویم اصلا سینما نداریم. در این صورت به جای سینما چیزی داریم که شباهت‌هایی به سینما دارد اما بیشتر یک پدیده آزمایشگاهی است و تنها می تواند یک ظهور و جلوه ای در شرایط خاص داشته باشد و دوباره قطع شود و اگر تداوم در تولید و در اصل در چرخه سینما که می تواند شامل نگاه به اکران و توجه به مخاطب، ذائقه سنجی و مخاطب سنجی باشد، نداشته باشیم دیگر چیزی به نام سینما نخواهیم داشت.

باید مدل‌هایی را برای سینما تعریف کرد که کاملا علمی باشد. من در این تعریف تنها درباره سینمای دفاع مقدس حرف نمی‌زنیم بلکه معتقدم سینمای ایران از نداشتن این مدل‌ها رنج می‌برد. سینمای ایران مراکز تحقیقاتی بسیاری دارد ولی هیچکدام از این مراکز گزارش درستی از فضای اجتماعی سینمای ایران نداده اند. تا امروز کسی نیامده یک نقد و تحلیل صحیح علمی ارائه دهد که چرا سه گانه «اخراجی ها» می فروشد اما فیلم های دیگر در عرصه دفاع مقدس نمی‌فروشند و یا اساسا سه‌گانه «اخراجی ها» را می توان جزو ژانر سینمای دفاع مقدس دانست یا خیر.

در این زمینه ۱۰ ها سوال دیگر ذهن من را به خود مشغول کرده است. گاهی خودم برای آنها پاسخ هایی پیدا می کنم که احتمال نمی دهم علمی باشد چراکه مبتنی بر یک تحقیق علمی نیست و تنها مبتنی بر یک دریافت شخصی است و البته نمی توان این دریافت ها را نفی کرد چراکه سینمای دفاع مقدس جزو دغدغه من بوده و همیشه به آن فکر می کنم.

*از نظر شما لازمه تولید یک فیلم خوب در عرصه سینما و به خصوص سینمای دفاع مقدس چیست؟

-لازمه یک سینمای درست و کارآمد وجود عرصه های گوناگونی است که من اسم آن را چرخه صحیح و سالم می گذارم که از ایده تا اکران، تداوم و پیوستگی آن در همه ژانرها مورد توجه قرار گیرد. تولیدات دفاع مقدس از یک ساختارهایی پیروی می کند این ساختارها خیلی سخت است و خیلی سخت حاصل می شود، البته این را یادمان باشد که سینما کار راحتی نیست و اگر گاهی شاهد تولید فیلم های راحت در این زمینه هستیم به همان اندازه باید آن را از سینما دور فرض کنیم. ما در ژانرهای طنز، کودک و نوجوان، موضوعات گوناگون ژانر اجتماعی مانند پلیسی، حادثه ای، سیاسی، اقتصادی یا اصلا فیلم نداریم و یا تولیداتمان چیزهایی نیستند که بتوانیم به آن سینما بگوییم چراکه این آثار خلق الساعه هستند. یکی از خصوصیاتی که در سینما وجود دارد و باید روی آن تاکید کرد تداوم در سینما است که متاسفانه در آثار سینمای ایران دیده نمی شود.

متاسفانه یک فرمول صحیح در سینما وجود ندارد که اگر مطابق آن عمل کنیم فیلم تولید شده موفق شود. در وجه سلبی آن چیزهایی مانند سیاه‌نمایی، گذر از برخی خط قرمزهای اخلاقی، سیاسی و اجتماعی را داریم که اتفاقا این مسائل سینما نیستند و تنها آن را می توان یک ناهنجاری دانست. در حقیقت ناهنجاری در هر جایی که بروز کند موجب اختلال می شود و قابل تایید نیست و اگر یک اتفاقی بر اثر ناهنجاری پدید آید باید با آن مبارزه کرد و جلوی آن را گرفت. اما متاسفانه به دلایل گوناگون از جمله اقتصاد که یکی از مهمترین بخش ها در چرخه سینما و تداوم آن است، تولید چنین فیلم هایی ادامه دارد.

*می توان چنین تولیداتی را نوعی ژانر در سینمای ایران دانست؟

-هرچند ژانر در سینما تعریف خاص خود را دارد اما چنین تولیداتی را می توان ژانر ناهنجار در سینمای ایران نام برد. متاسفانه ما در سینمای خود دچار چنین مسائلی هستیم که باید این ناهنجاری ها در سینمای ایران سامان پیدا کرده و اصلاح شود. فکر می کنم یکی از سالم ترین و صادقانه ترین گونه هایی که در سینمای ایران وجود دارد و توانسته رنگ و بوی ملی به خود بگیرد، ژانر دفاع مقدس است.

همین سخت بودن ژانر دفاع مقدس سبب شده تا عافیت طلب ها کمتر به سراغ آن بروند. اما یک اشکالی که در کنار این سینما وجود دارد این است که بسیاری از فیلم هایی که با اسم دفاع مقدس ساخته می شوند فاقد تحقیق و پژوهش کافی هستند و ما برای اینکه یک ژانر و سینمای به‌سامان داشته باشیم حتما نیازمند تحقیقات مناسب هستیم. یکی از دلایلی که باعث تولید آثار خوبی در سینمای دفاع مقدس شده است، تحقیق و پژوهش کافی است.

من تنها موفقیت در گیشه را موفقیت در سینمای ایران نمی دانم. با نگاه به فیلم هایی که در ژانر دفاع مقدس موفق بوده اند، می بینید که پشت آن تحقیقات بسیاری انجام شده است؛ به عنوان مثال فیلم سینمایی «چ» به کارگردانی ابراهیم حاتمی کیا. این فیلم مبتنی بر تحقیق و پژوهش است، حتی فیلم سینمایی «شیار ۱۴۳» به کارگردانی نرگس آبیار که از نظر من یک تله فیلم خوب و موفق است پشتوانه تحقیق و پژوهش خوبی دارد. از دیگر فیلم هایی از این دست می توان به فیلم سینمایی «دلتنگی های عاشقانه» اشاره کرد که تهیه کنندگی آن را خودم برعهده داشتم. ما برای این فیلم سینمایی در تحقیق و پژوهش زمان بسیار زیادی را گذاشتیم و تیم تحقیق برای این کار حداقل ۲ سال زمان صرف کرد. با اینکه ما به قهرمان اصلی این قصه دسترسی داشتیم و بارها با او جلسه گذاشتیم اما قبل از آن هم یک پژوهش کاملی در حد تالیف یک کتاب انجام شده بود تا بالاخره توانستیم یک فیلم خوب تولید کنیم.

برای تولید سینمای دفاع مقدس صرف نظر از فرمت خاص آن باید این را بدانیم که حتی اگر فیلمی در چنین ژانری بخواهد به عنوان یک فیلم کوتاه و یک فیلم ویدیویی جلوه کند و دیده شود باید جدی گرفته شود و باید بدانیم که کار سختی است که البته این توجه، نتایج خوبی را به همراه خواهد داشت. مهمترین نتیجه آن ارتقای سطح کمی و کیفی کل سینمای ایران است.

با نگاه به فیلم های موفق سینمای دفاع مقدس که طی این چهار دهه در سینمای ایران تولید شده می توان فهمید که این آثار موجب ارتقای کل سینمای ایران شده‌اند و هر زمان که این فیلم ها ساخته شدند به خوبی تاثیرات مثبتی را در سینما گذاشتند که این تاثیرات به ویژه در گیشه دیده شده است.

*برخی از کارگردان ها می گویند که علاقمند به ساخت فیلم در سینمای دفاع مقدس هستند اما مدیران این نوع از سینما را اولویت سینمای ایران نمی دانند. آیا سینمای دفاع مقدس می تواند اولویت سینمای ایران باشد یا خیر؟

-من هرچه فکر می کنم مسئولی را نمی ببینم که سینمای دفاع مقدس را اولویت سینمای ایران نداند. شاید منظور آن مدیر سینمایی فیلمنامه‌ای بوده که بدستش رسیده است. در حال حاضر سازمان هایی که دست اندرکار تولید فیلم هستند یکی از سربلندی های خود در عرصه تولیدات سینمایی را تولید فیلم های دفاع مقدس می دانند.

انجمن سینمای دفاع مقدس نیز خود وارد حوزه تولید شده و تولید آثار مختلف سینمایی را در دستور کار قرار داده است و منتظر آن هستیم که فیلمنامه های خوب دست ما برسد حتی خودمان هم اقدام به تولید فیلمنامه کرده ایم. ما با گرو های مختلفی قرارداد بسته ایم که به موضوعات مختلف دفاع مقدس بپردازند. به عنوان مثال فیلم سینمایی «ابراهیم در آتش» سید رضا میرکریمی را در دست اقدام داریم که می توان آن را جزو مشارکت های جدی انجمن سینمای دفاع مقدس دانست.

اگر فیلمنامه هایی باشند که موجب آبروی سینمای دفاع مقدس باشند بی شک انجمن سینمای دفاه مقدس برای تولید آن ورود پیدا می کند. اگر هم بودجه لازم برای تولید آن وجود نداشته باشد، تلاش می کنیم تا زمینه های تولید فیلم مورد نظر را فراهم کنیم. اما متاسفانه فیلمنامه های قابل توجهی در دست نیست. متاسفانه سینمای دفاع مقدس ژانر غریبی است هم از نظر غربت و هم از نظر اینکه تولید آن کار سختی است و هرکسی وارد آن نمی شود.

* قهرمانان بسیاری در هشت سال دفاع مقدس وجود دارند که زندگی و مبارزات آنها می‌تواند یک سوژه بکر سینمایی باشد.

-بارها و بارها ما با قصه های چند نفری روبرو شدیم که همه آنها در کنار هم یک واقعه مشترک که در یک روز و ساعت اتفاق افتاده است، تعریف می کنند. هرکدام از این افراد اتفاق مورد نظر را کاملا متفاوت تعریف می کنند. هر رزمنده ای اگر قصه اش را بیان کند هرگز ۲ قصه مشابه نخواهیم داشت و این نشان دهنده تفاوت و تنوع حجم قصه های جنگ است. بارها شده است که در تحقیقات خود به یک خاطره و یک موضوعی رسیده ایم که می‌بایست تمام واقعیت درونی آن را کشف می‌کردیم در چنین شرایطی به همه افرادی که در آن واقعه بودند رجوع کردیم اما باور کنید که تنها ساعت ها و روزها و یا آدم های آن اتفاق مشترک بود اما قصه کاملا متفاوت بود. یعنی هرکس از زاویه دید خود قصه را تعریف می کرد و این تعریف از نظر مفهومی و ساختار کاملا متفاوت است. این نشان می دهد که قصه های زیادی با مضمون دفاع مقدس وجود دارد اما مساله اینجاست که سینما ساختار خاص خود را دارد و هر قصه ای نمی تواند سینمایی بشود و ما آن را به صورت فیلم ببینیم. به عنوان مثال کتاب «دا» که هنوز نتوانسته ایم معادل سینمایی و تصویری آن را تعریف کنیم. هنوز بهترین صورت آن برای ارتباط با مخاطب همین رمان است و هنوز کسی نتوانسته طرح سینمایی برای این رمان ارائه کند. این در حالی است که چند سال است که این کتاب ارائه شده و کمتر کسی از اهالی هنر و فرهنگ است که این کتاب را نخوانده باشد، کتابی که از چاپ ۱۳۰ آن گذشته است و این نشان دهنده جذابیت بالای آن است و خیلی ها آن را خوانده اند اما هنوز عاجزیم که فیلمی در این زمینه تولید کنیم.

این مسئله نشان می دهد که بسیاری از موضوعات در دفاع مقدس هستند که قابلیت فیلم شدن ندارند. از طرف دیگر آدم هایی که بتوانند چنین آثاری را تولید کنند کم هستند.

بی سوادی و تنبلی ۲ عنصر زمین گیر کردن سینما است و کمتر آدم هایی را سراغ داریم که به خود فشار بیاورند و یک کار خوب تولید کنند، البته من نمی گویم چنین آدم هایی در سینمای ایران وجود ندارند اما تعداد آنها کم است. به همین صورت هم ورود به موضوعات جدی که نیاز به مطالعه و تحقیق و از همه مهمتر نیازمند یک اعتقاد برای تولید آن است تا یک اتفاق رخ دهد کم می شود.

*تا چه اندازه حضور فیلمسازان جوان در سینما می تواند به ارتقای سینمای دفاع مقدس کمک کند؟

- متاسفانه می بینیم که بسیاری از فیلمسازان ما به خصوص نسل جوان همین که چند فیلم سینمایی را دیده و یا چند پلان با دوربین و موبایل خود می‌گیرند فکر می کنند که فیلمساز شده اند. همین چند روز پیش با یکی از دوستان بحث ارائه پروانه ساخت به فیلم اولی ها را داشتیم و می‌گفتیم که تعداد قابل توجهی از افراد هستند که برای فیلم اول درخواست پروانه ساخت داده‌اند و آیا اینکه یک فرد در پرونده کاری خود تولید چند فیلم کوتاه را داشته باشد آیا می تواند فیلم اولش را هم در سینمای بلند بسازد؟

من زمانی که حجم زیاد متقاضی برای تولید فیلم اول را می بینم مطمئن می شوم که دانش و تخصص این جریان کم است. نمی خواهم نسبت به این افراد بی احترامی کنم و یا آنها را زیر سوال ببرم، اما این افراد باید بدانند که تولید فیلم حرفه ای و باکیفیت کار سختی است.

در هر کاری که دانش حرف اول را می زند اگر شاهد هجوم افراد زیادی هستید باید به این مساله که این افراد دانش کافی دارند، شک کرد. دلیل حرف من هم فیلم هایی است که روی پرده است، فیلم هایی که اکثر آن کپی است و با توسعه تکنولوژی و رسانه های گوناگون مردم هم کشف می کنند که خیلی از فیلم ها از آثار خارجی کپی شده است، البته من اقتباس را رد نمی کنم اما این خطری است که باید در مقابل آن ایستادگی کرد و از سینمای ایران در برابر این حجم تولید دفاع کرد.