در نگاه حضرت علی(ع)«نقد حاکمیت»تکلیف شرعی مردم است

به گزارش مردم سالاری آنلاین،حمید خویی بیان کرد: امیرالمومنین علی(ع) به شدت بر موضوع نامشروع بودن نگاه عمودی قدرتمندان به مردم تأکید دارند و می فرمایند شما به اعتبار قدرت بالاتر از سایرین نیستید و قدرت برتری نمی آورد این در حالی است که امروز شاهدیم هر کسی (از مدیر مدرسه تا مدیر اداره) به اندازه حجم قدرتی که پیدا می کند، خود را بالاتر از دیگران می بیند و نگاهش به دیگران عمودی می شود. حمید خویی معنا و مفهوم «حق و حقوق مردم» در گفتمان و سیره عملی امام علی(ع) را مورد بررسی قرار داد و اظهار داشت: دو مبنای اساسی حکومت امیرالمومنین علی(ع) «حق» و «تکلیف» است و چه بسا این دو مفهوم در ارتباط با هم هستند یعنی «حق»، ادای تکالیفی است که صاحب حق بر گردن طرف مقابل دارد. در یکی از خطبه های نهج البلاغه که مرحوم سیدرضی آورده، حضرت علی(ع) به موضوع حق و رابطه متقابل آن اشارات مفصلی دارند که از مهمترین عرصه های حقوق متقابل اجتماعی، حق والی بر مردم و حق مردم بر والی است. منتها امیرالمومنین بر این نکته اصرار دارند که اگر بنا شد، اولویتی برای ادای حق قائل شویم، اولویت «حق مردم» است.
وی تأکید کرد که در حکومت امام علی(ع) حق مردم بر والی بر حق والی بر مردم اولویت و تقدم دارد چرا که در نگاه امیرالمومنین حکومت تکلیفی است که خداوند بر دوش حاکم می گذارد و مردم امانتی هستند که خدا به حاکم می سپارد و از این بابت خداوند حقوق و تکالیف معینی را بر دوش حاکم نهاده است. وی گفت: نامه 53 نهج البلاغه که به نامه امیرالمومنین علی(ع) به مالک اشتر معروف است، حضرت در ابتدای نامه می نویسند که این عهدی است که عَبْدُاللّهِ عَلِی اَمیرُالْمُؤْمِنینَ برای مالک اشتر نوشته است، حضرت در این عهدنامه طولانی و مفصل، چهار محور تکلیف اساسی که حاکم موظف است در برابر مردم انجام دهد را نام می برند:
1- تأمین اقتصادی از طریق «جِبایهَ خَراجِها»؛ حاکم باید منابع عمومی ثروت را جمع آوری کند و بر مبنای عدالت و انصاف نیازهای اقتصادی جامعه را برآورده کند و جامعه را معیشت اقتصادی برساند.
2- «جِهادَ عَدُوِّها؛ تأمین امنیت» حاکم وظیفه دارد که برای مردم امنیت فراهم کند تا مردم در شرایطی زندگی کنند که نگرانی، ترس، واهمه و دغدغه نداشته باشند.
3- «اسْتِصْلاحَ اَهْلِها» یکی از مهم ترین حقوقی که مردم بر گردن حاکم دارند، تربیت و پرورش اخلاقی و رشد معنوی است و این شاید یکی از مهم ترین شاخص های حکومت امیرالمومنین علی(ع) بود که برخلاف سه خلیفه قبلی که محور سیاست شان کشورگشایی بود و تحت عنوان فتوحات اسلامی به کشورهای اطراف دست اندازی می کردند، امیرالمومنین علی(ع) مطلقاً در اندیشه گسترش قلمرو حکومت خود نبودند بلکه دغدغه ارتقای شعور و آگاهی و کیفیت زندگی انسان ها را داشت لذا سه جنگ جمل، صفین و نهروان که در دوران امیرالمومنین علی(ع) در گرفت، بر حضرت تحمیل شد و امام علی(ع) در هیچ یک از این جنگ ها، آغاز کننده جنگ نبودند. حتی امام بسیار مقاومت کردند که کار به جنگ نکشد در صورتی که طبق تاریخ، از جمله افتخاراتی که برای خلیفه دوم نام برده می شود، فتح ایران یا شام است. امیرالمومنین علی(ع) بیش از اینکه به حاکمیت «گِل» فکر کند به حاکمیت «دل و تربیت مردم» فکر می کرد.
حضرت علی(ع) خود را معلم و مربی می دانستند که باید مردم را در جهت ارتقای شأن و عزت انسانی و به فعلیت رساندن انسانیت انسان پرورش دهد لذا یکی از تکالیف محوری و اساسی حاکمیت نسبت به مردم «اسْتِصْلاحَ اَهْلِها» است. البته تربیت نه به معنای عامه «ادب شدن» بلکه مهم ترین شکل «اسْتِصْلاحَ اَهْلِها» را امیرالمومنین در متن عهدنامه مالک اشتر توضیح می دهند که اگر رهبران اجتماعی و بدنه حاکمیت سالم باشد، مردم سالم هستند. اگر در بدنه حاکمیت فسادی نباشد، مردم فساد نخواهند داشت. اگر در بدنه حاکمیت نظم و احساس مسئولیت وجود داشته باشد، مردم نظم و احساس مسئولیت خواهند داشت چون از گذشته گفته اند «اَلنّاسُ عَلى دینِ مُلُوکِهِمْ» مردم بر راه و روش بزرگانشان رفتار می کنند.
4- «عِمارَهَ بِلادِها»؛ وظیفه شرعی، اصلی و الهی حاکم نسبت به مردم یا حتی مردم نسبت به حاکم، آبادانی، پیشرفت و توسعه است. حضرت علی(ع) همه این موارد را حقوق مردم معرفی می کنند.
وی بیان کرد: در خطبه 216 نهج البلاغه حضرت علی(ع) می فرمایند همه رفتارهای اجتماعی مبتنی بر حق است و این حقوق همیشه دو طرفه است. سپس تأکید می کنند که اگر بنا بود حقی یک طرفه باشد، آن حقِ یک طرفه باید حق خدا بر مردم باشد. چون خداوند به ما بدهی ندارد و ما هم طلبی از خدا نداریم، اما خداوند از سر لطف و کرم حتی این حق را هم دو طرفه تعریف کرد و لذا در قرآن می فرماید: «وَ کانَ حَقًّا عَلَیْنا نَصْرُ المُؤْمِنِینَ؛ حق مومنان بر ما این است که ما آنها را یاری کنیم.» یعنی حتی خداوند برای بندگان مومن خود بر گردن خویش حقی قائل شده است. سپس می فرماید که هیچ حقی یک طرفه موضوعیت پیدا نمی کند و این حق ها بسیاری از اوقات مخصوصاً در حقوق اجتماعی و از جمله در حق حاکمیت و مردم کاملاً برابر است، رعیت به صلاح و درستی نمی رسند مگر اینکه والیان درست باشند و والیان درست نمی شوند مگر اینکه رعیت از آنها حمایت و پشتیبانی کنند و اگر رعیت حق والی را ادا کند، حاکمیت عزت و دولت قدرت پیدا می کند و می تواند از منافع دین دفاع کند و عدل را در جامعه جاری کند. اما اگر حکومت حق مردم را ادا نکند، دغل بازی در دین زیاد می شود و سنت ها زیر پا گذاشته می شود، هر کسی به هوای نفس خود عمل می کند، احکام خدا تعطیل می شود و ظلم و جور در جامعه فراگیر می شود. وی با بیان اینکه نگاه حضرت علی(ع) به موضوع حاکمیت، یک نگاه کاملاً ویژه و ممتاز است، گفت: حضرت علی(ع) حاکمیت را نوعی بدهکاری به مردم تلقی می کنند، حاکمیت را نوعی فرصت برای خدمت به مردم تلقی می کنند. امام علی(ع) در نامه خود به مالک اشتر می فرمایند: «مبادا فکر کنی این حکومت و قدرت طعمه ای است که به دست تو رسیده «وَ لا تَقُولَنَّ اِنّی مُؤَمَّرٌ آمُرُ فَاُطاعُ؛ و هر دستوری دهید دیگران باید گوش کنند.» این مردمی که تو بر آنها ولایت پیدا کردی، «اِمَّا اَخٌ لَک فِی الدِّینِ، وَ اِمّا نَظیرٌ لَک فِی الْخَلْقِ؛ یا برادر دینی تو هستند یا انسانهایی مانند تو»؛ و هر طور باشند تو «مدیون» آنها هستی. به نظرم «مدیونیت» یک کلمه پر رنگ در نگاه امیرالمومنین علی(ع) نسبت به حاکمان است، بدین معنا که هر کارگزار حکومتی باید خود را «مدیون» مردم بداند.
خویی به یکی دیگر از سفارشات امام علی(ع) به کارگزاران اشاره و تصریح کرد: در یکی از نامه هایی که امام  علی(ع) برای یکی از کارگزاران جمع آوری مالیات می نویسند، می فرمایند: «وقتی وارد آبادی می شوی برای اینکه مالیات، خمس و زکات را جمع آوری کنی، اولاً بدون اجازه حتی نزدیک خانه های آنها نشو و حتی از آب آنها هم استفاده نکن، وقتی با آنها رو به رو شدی اول تو باید سلام کنی چون آنها ولی نعمت تو هستند و نباید فکر کنی چون نماینده حکومت هستی، آنها باید در برابر تو سر خم کنند.» متأسفانه امروز حس بدهکاری به مردم در فضای اجتماعی چنانکه باید و شاید دیده نمی شود. من به عنوان یک کارمند دولت در هر مسئولیتی که هستم باید توجه داشته باشم با هر کسی که به من مراجعه می کند، با احترام برخورد کنم و کار او را پیش ببرم چرا که مالیاتی که همین مردم پرداخت می کنند به حقوق، پاداش و مزایای کارمند دولت تبدیل می شود. وی افزود: این نکته در نگاه به «حق مردم» بر حاکمیت مهم است که مردم نمایندگان و امانت های خداوند هستند لذا امیرمومنان علی(ع) مکرر می فرمایند: «ظلم به مردم، ظلم به خداست.» ظلم به مردم باعث می شود که خداوند وارد میدان شده و با ظالم درگیر شود مخصوصاً مردمانی که پناهی غیر از خدا ندارند لذا حضرت با تأکید بسیار فرمودند: «ظُلمُ الضَّعیفِ أفحَشُ الظُّلمِ؛ بدترین ظلم، ظلم به انسان بی پناه است.» وی به بی ارزشی حکومت در سیره و اندیشه امام علی(ع) اشاره و اظهار کرد: ابن عباس پسر عموی امیرالمومنین علی(ع) می گوید؛ حضرت از جنگ بر می گشتند که دیدم نشسته اند و کفش پاره شده خود را تعمیر می کنند، با تعجب نگاه کردم که چرا حاکم بزرگترین حکومت زمان که تمام بیت المال در اختیارش هست و حکومت گسترده ای دارد، به جای اینکه یک جفت کفش نو بخرد، کفش خود را تعمیر می کند! امام علی(ع) سرشان را بلند کردند و شگفت زدگی من را دیدند و یکی از این کفش ها را به من نشان دادند و فرمودند: «ابن عباس این کفش چقدر می ارزد؟ گفتم: ارزشی ندارد، امام فرمودند: به خدا قسم، ارزش این کفش برای من از ارزش حکومت بر شما بیشتر است مگر اینکه بتوانم از رهگذار این حکومت حقی را اقامه کنم یا باطلی را دفع کنم.» لذا حکومت در منطق حضرت علی(ع) قداست، مشروعیت و ارزش ذاتی نداشت، حکومت و حاکمیت زمانی ارزش دارد و ارزشمند است که ابزاری برای احقاق حق باشد و بتوان از رهگذر حاکمیت به بندگان خدا خدمت کرد و از این راه رضای خدا را به دست آورد. خویی درباره «حق آزادی عقیده و بیان و انتقاد در اندیشه و سیره امام علی (ع)» گفت: اولین روزی که امیرالمومنین علی(ع) به حکومت رسیدند، با مردم سخن گفتند و خطبه ای خواندند و فرمودند: «لطفاً مرا نقد کنید و از مشورت دادن به من و نصحیت کردن خیرخواهانه ابا نکنید.» بر این اساس یکی از تکالیف شرعی مردم نسبت به حاکمیت امر به معروف و نهی از منکر است. در کتاب های فقهی ما باب واجب بودن نصحیت خیرخواهانه به پیشوایان دین و رهبران جامعه وجود دارد و این امر یک تکلیف شرعی است منتها طبیعتاً این مساله با  ایجاد اضطراب و التهاب عمدی در جامعه تفاوت دارد.
وی ادامه داد: اینکه زبان منتقدان را ببندیم و کسی اجازه نقد نداشته باشد یا نگران نقد باشد، هیچ وجه شرعی ندارد. امیرالمومنین علی(ع) را در مسجد کوفه با تندترین ادبیات نقد می کردند و امام(ع) هرگز واکنشی نشان نمی دادند. نقد و بیان خطا و انحراف، تکلیف شرعی مردم است و یکی از وظایف حقوق حاکم بر مردم نقد آنهاست، اما تأکید می کنم که «نقد و بیان خطا و انحراف» با ایجاد اضطراب و التهاب های عمدی و دروغ پراکنی در جامعه تفاوت دارد و باید این دو مقوله را از هم جدا کرد. در ادبیات دینی بارها تأکید شده که نقد باید منصفانه و خیرخواهانه باشد. بر اساس این نگاه، موضوعی که اخیراً در مجلس مطرح شده مبنی بر محکومیت و مجازات اظهارنظر افراد مشهور پیش از مقامات رسمی، با نگاه شرع به حاکمیت هیچ سازگاری ندارد. وی در پاسخ به این پرسش که با توجه به سفارشات و سیره عملی امام علی(ع)، جامعه و به خصوص مسئولین تا چه میزان در مسیر اهتمام و احقاق «حق مردم» حرکت کردند؟ گفت: جای سیره و نگاه ائمه(ع) و مخصوصاً اخلاق ائمه(ع) در همه فضاهای اجتماعی (چه در میان مردم و چه در میان حاکمان) خالی است منتها چون حاکمان نقش تأثیرگذارتری در هدایت جامعه دارند، بود و نبود رد پای سیره ائمه اطهار(ع) در میان آنها مهم تر خواهد بود مخصوصاً وقتی نظام، نظام جمهوری اسلامی است و سیاستمداران و مردان این نظام، خود را پیرو مکتب امیرالمومنین علی(ع) می دانند.
وی گفت: با ذره بین هم که نگاه کنیم، رد پایی از اخلاق و سیره امیرالمومنین علی(ع) و روش حکومتداری حضرت نمی بینیم. برای اینکه منصفانه سخن گفته باشم، تأکید دارم که همه جامعه ما دچار یک فقر اخلاقی و فقر شدید تبعیت از اهل بیت(ع) است و چرایی آن بحث مهمی است که باید به تفصیل به آن بپردازیم. وی بیان کرد: در سال های اخیر و در مقایسه با دو تا سه دهه قبل، فاصله ما به اخلاق و سیره ائمه(ع) نه تنها نزدیک تر نشد بلکه دورتر هم شدیم. نه تنها نمره اخلاق مسئولان و مردم بهتر نشده بلکه بدتر هم شده است. امروز در بازار، تعاملات اجتماعی، معیارهای ازدواج و روش همسایه داری و روش حاکمیت ردپایی از سیره اهل بیت(ع) پیدا نمی کنیم.  سیره امیرالمومنین علی(ع) یکسری مبانی روشنی دارد و کافی است هر فردی یا مسئولی عهدنامه مالک اشتر را بخواند و به هر یک از گزاره های کلام امیرالمومنین (ع) نمره دهد، آن زمان متوجه فاصله بسیار خود از اخلاق، سیره و سفارشات حضرت خواهد شد. خویی گفت: امیرالمومنین علی(ع) به شدت بر موضوع نامشروع بودن قدرت برای نگاه عمودی قدرتمندان به مردم تأکید دارند و می فرمایند شما به اعتبار قدرت بالاتر از سایرین نیستید. قدرت برتری نمی آورد چون قرآن می فرماید: «إِنَّ أَکْرَمَکُمْ عِنْدَ اللَّهِ أَتْقاکُمْ»؛ این در حالی است که امروز شاهدیم بسیاری (از مدیر مدرسه تا مدیر اداره) به اندازه حجم قدرتی که پیدا می کند، خود را بالاتر از دیگران می بیند و نگاهش به دیگران عمودی می شود. اگرچه قرآن این نگاه فرعونی را محکوم می کند، اما در فضای اجتماعی امروز این خوی فرعونی را کم نمی بینیم و طبیعی است که این امر هیچ نسبتی با سیر و سلوک علوی ندارد.
منبع:شفقنا