تهدیداتی که بلای جان ذخایر ارزشمند زیست‌محیطی شده‌اند

برنامه حفاظتی یونسکو که با نام ذخیره‌گاه‌های زیست‌کره (Biosphere Reserve) شناخته می‌شود، یکی از برنامه‌های راهبردی برای حفاظت از محیط زیست است. در ایران ۱۳ ذخیره‌گاه زیست‌کره - که شامل پارک‌های ملی، آثار طبیعی، پناهگاه‌های حیات وحش و مناطق حفاظت است - در شبکه جهانی ذخیره‌گاه‌های یونسکو به ثبت رسیده و هدف از اعلام ذخیره‌گاه‌های زیست‌کره جلوگیری از تغییرات برگشت‌ناپذیر و بهره‌برداری ناپایدار از منابع طبیعی در عین نیاز به بهره‌برداری از طبیعت باتوجه به رشد روز افزون جمعیت است که به یکی از تقسیم بندی‌های مهم حفاظتی جهان تبدیل شده است.
این ۱۳ ذخیره‌گاه شامل ذخیره‌گاه‌های زیست‌کره دشت ارژن و دریاچه ‌پریشان، ارسباران، گنو، گلستان، حرّا، کویر، ارومیه، میانکاله، توران، دنا، تنگ صیاد و سبزکوه، هامون و  کپه داغ می‌شود.
موقعیت جغرافیایی ذخیره‌گاه‌های زیست کره به‌صورتی است که در مرکز ذخیره‌ گاه زیست‌ کره یک هسته مرکزی قرار دارد که از آن به‌شدت حفاظت می‌شود. این بخش را هم ناحیه‌ای دیگر مانند سپری حفاظتی احاطه کرده است که به آن‌ زون ضربه‌گیر(Buffer Zone) یا محدوده ضربه‌گیر گفته می‌شود. در محدوده ضربه‌گیر، فعالیت‌های سنتی انسانی از جمله گردآوری گیاهان خوراکی و تهیه هیزم برای مصارف خانگی زیر نظر کارشناسان انجام می‌شود علاوه بر این تعدادی تحقیقات غیر مخرب هم می‌تواند در این محدوده انجام شود.
اطراف زون ضربه‌گیر، یک زون دیگر به نام زون ارتباطی(Transition Zone) وجود دارد که در این محدوده، بعضی از انواع توسعه پایدار مانند کشاورزی در مقیاس کوچک انجام می‌شود. علاوه بر این، در این محدوده امکان استخراج منابع طبیعی مانند الوار کنی انتخابی و تحقیقات تجربی نیز وجود دارد. این استراتژی کلی که در پیرامون هسته مرکزی، تعدادی زون‌ های ضربه‌گیر و زون‌های انتقالی قرار داشته باشند به این لحاظ اهمیت دارد که مردم محلی را به پشتیبانی از اهداف مناطق حفاظت شده ترغیب می‌کند.
اما و اگرهای تهدیدات ذخیره‌گاه‌های زیست‌کره
تهدیدات بسیاری ذخیره‌گاه‌های زیست‌کره ایران را تهدید می‌کند. از تهدیدات عمده‌ای که متوجه ذخیره‌گاه زیست‌کره ارسباران است می‌توان به چرای بی‌رویه دام، تبدیل اراضی جنگلی و مرتعی به کشتزار و قطع چوب درختان جنگلی اشاره کرد همچنین با انجام فعالیت‌های معدن مس در منطقه سونگون خطرات زیست‌محیطی ناشی از آلوده شدن آب رودخانه‌ها به ترکیبات خطرناک به همراه مس وجود دارد و فعالیت‌های جاده‌سازی نیز تخریب‌هایی را در منطقه ارسباران به دنبال داشته است. از مهم‌ترین تهدیدات دو تالاب ارژن و ‌پریشان می‌توان به خشک شدن آب این دریاچه‌ها، برداشت بی‌رویه آب از آن‌ها و حفاری چاه‌های غیر مجاز در اطراف آن‌ها اشاره کرد.
بروز خشکی و خشکسالی در هامون علاوه بر تهدید اساسی دریاچه هامون و منطقه حفاظت شده سایر منابع ارزشمند کشاورزی تحت تاثیر قرار می‌دهد و فرسایش بادی نیز صدمات فراوانی را به زیر ساخت‌ها، خطوط مواصلاتی شبکه آبیاری و مناطق مسکونی وارد می‌کند.
جاده‌کشی یکی از عوامل تهدیدکننده ذخیره‌گاه زیست کره ارزشمند دنا است. سال ۹۴ فاز اول طرح تعریض جاده یاسوج - سی‌سخت؛ جاده‌ای کوهستان که بخش شمالی آن از داخل منطقه حفاظت شده دنا عبور می‌کند، عملیاتی شد که در آن مقطع قطع درختان بلوط واکنش سازمان حفاظت محیط زیست را درپی داشت و سرپرست وقت اداره محیط زیست شهرستان بویراحمد گفته بود که قطع درختان بلوط حین عملیات تعریض جاده یاسوج- سی‌سخت بدون مجوز محیط زیست انجام شده است.  سال ۱۳۹۶ مجوزی از طرف سازمان حفاظت محیط زیست برای تعریض و ایمن‌سازی بخشی از این محور صادر شد اما تعداد درختان بلوطی که در عملیات اجرایی این طرح قطع شدند بیش از حداکثر میزان مقرر شده براساس گزارش ارزیابی این ‌پروژه بود و اکنون نیز اجرای فاز دوم طرح تعریض جاده یاسوج به سی‌سخت مطرح است.
مهمترین عامل تهدید کننده ذخیره‌گاه زیست‌کره گلستان جاده ترانزیت تهران   – مشهد است که از غرب به شرق پارک عبور می‌کند و منطقه را به دو قسمت تقسیم کرده است. سیل سال ۹۹ گلستان آسیب فراوانی به این جاده وارد کرده و سازمان حفاظت محیط زیست مترصد خارج کردن این جاده از داخل پارک است. ذخیره‌گاه زیست‌کره گلستان فاقد طرح مدیریت است اما پارک ملی گلستان در حال حاضر واجد طرح مدیریت است، هر چند که نخستین طرح مدیریت پارک ملی در ایران به نام" طرح جامع" در سال ۱۳۵۴ ابتدا برای پارک ملی گلستان تدوین شد اما این طرح اجرا نشد. دوباره در سال ۱۳۷۶ و در " برنامه بهسازی پارک ملی گلستان" براساس الگوی فائو طرح مدیریت برای آن تهیه شد.
همچنین درپی وضعیت بحرانی دریاچه ارومیه کارگروه احیای دریاچه ارومیه از سال ۱۳۹۰ تشکیل شد و احیای این دریاچه به‌طور جدی در دستور کار دولت یازدهم قرار گرفت. در دولت دوازدهم یکی از اقدامات انجام شده برای احیای دریاچه ارومیه تلاش برای کاهش ۴۰ درصدی استفاده از منابع آب‌های سطحی بود و اقدامات لازم با هماهنگی جهاد کشاورزی، وزارت نیرو و سازمان برنامه و بودجه انجام شد. براساس هداف‌گذاری انجام شده قرار بود تا سال ۱۴۰۶ این هدف به طور کامل محقق و دریاچه ارومیه به مرحله احیای نهایی برسد.

اما در سال جاری به قدری وضعیت دریاچه ارومیه وخیم شد که آرزو اشرفی‌زاده - مدیر کل دفتر حفاظت و احیای تالاب‌ها در سازمان حفاظت محیط زیست - به ایسنا می‌گوید: دریاچه ارومیه هنوز به‌صورت کامل خشک نشده اما تقریبا دو قسمت شمالی و جنوبی آن از هم جدا شده و حدودا ۱۰۰۰ کیلومتر مربع از دریاچه باقی‌مانده است. یقینا تامین حق‌آبه زیست محیطی دریاچه نیاز است و در صورت عدم تامین آن سطح تراز دریاچه ارومیه به کمترین میزان خود در چندین سال اخیر می‌رسد. 

از دیگر ذخیره‌گاه‌ها می‌توان به تالاب میانکاله که دارای ارزش بالای اکولوژیک است، اشاره کرد اما طی سال‌های اخیر با چالش‌های زیادی از جمله آتش‌سوزی، جاده‌کشی و مرگ ‌گسترده ‌پرندگان مهاجر مواجه شده است. سال ۹۸ بیش از ۴۳ هزار ‌پرنده مهاجر در این تالاب به‌علت آن‌چه ابتلا به بوتولیسم اعلام شد، تلف شدند این در حالیست که طی سال ۹۹ نیز مرگ تعداد زیادی ‌پرنده مهاجر در این تالاب گزارش شد. ناگفته نماند که سالانه بین ۵۰۰ هزار تا ۱ میلیون ‌پرنده مهاجر در استان‌های شمال کشور به صورت غیرمجاز صید می‌شوند و در بازارهای این استان به فروش می‌رسند..
از چالش‌های این منطقه می‌توان به چرای بی رویه دام در مراتع، شکار و صید غیر مجاز، تبدیل اراضی تالابی به زراعت و توسعه سکونت‌گاه‌ها و صنایع در حاشیه ذخیره گاه اشاره کرد که مشکلات زیست محیطی زیادی را برای این منطقه به‌همراه داشته است.
از مهم‌ترین چالش‌های میانکاله در سال‌های اخیر می‌توان به کلنگ‌زنی کارخانه پتروشیمی میانکاله اشاره کرد که واکنش‌های بسیاری را برانگیخت و در نهایت در بهار سال جاری برای همیشه روند احداث آن متوقف شد.از چالش‌های زیست‌محیطی احداث پتروشیمی میانکاله می‌توان به آلودگی‌های زیست‌محیطی، آلودگی هوا، پساب صنعتی پترومیانکاله، نبود بازار محصول و عدم تکمیل زنجیره صنایع پایین دستی، شفاف نبودن داده‌های طرح در حوزه اشتغال‌آفرینی و عدم تناسب تابع هزینه – فایده محصول اشاره کرد.
یکی از طرح‌های زیست‌محیطی پر سروصدای دهه اخیر «طرح گردشگری جزیره آشوراده» بوده است. این پروژه در سال ۹۳ آغاز شد ولی در دولت  دوازدهم  در سال ۹۷ برای اولین‌بار اجرای آن به عنوان یکی از مصوبات سفر رییس جمهوری به استان گلستان با دستور مقام قضایی متوقف شد و بار دیگر در سال ۹۹ معاونت قضایی دادستان کل کشور دستور توقف این طرح را به دادستان گرگان ابلاغ کرد اما با وجود انتقادات وارد شده به این پروژه مانند فعالیت شرکت‌های پرورش ماهی در قفس در میانکاله،  منشاء ریزگرد شدن آن و از بین رفتن محیط زندگی امن پرندگان موفق به کسب ارزیابی زیست‌محیطی سازمان محیط زیست در دولت سیزدهم شد.

درحالی بر اساس قوانین موجود هرگونه تخریب و آلودگی تالاب ممنوع است و عرصه‌های جنگلی کشور غیر قابل واگذاری به اشخاص حقیقی و حقوقی هستند که تالاب خوربردستان دیّر و جنگل‌های حرّای آن به‌دلیل جاده‌کشی و راه‌اندازی سایت پرورش میگو با خطری جدی مواجه شده‌اند این در حالیست که ماجرای احداث سایت ‌پرورش میگو در این منطقه از سال ۹۵ توسط سرمایه‌گذاران مختلفی ‌پیگیری شد و در سال ۹۷ یک سرمایه‌گذار شخصی که قصد پرورش نوع خاصی از میگو را داشت ‌پس از چند سال دوندگی مجوز کار گرفت و  لودرهایش برای تسطیح منطقه که حتی شهرداری آن را به چشم یک منطقه نمونه گردشگری دیده بود، فعالیت خود را آغاز کرد. دی ماه سال ۹۹ مردم دیّر در استان بوشهر با راه‌اندازی ‌پویش خودجوش نجات جنگل حرّا و نصب پلاکاردهای متعدد در سطح شهر نسبت به تخریب جنگل حرا در تالاب بردستان اعتراض کردند.

به گزارش ایسنا، در حال حاضر شاهد روند رو به نابودی ذخیره‌گاه‌های زیست‌کره هستیم چراکه الگوی بهره‌برداری پایدار مردم محلی و حفاظت از تنوع زیستی در حال حاضر تغییر کرده است و چرای بیش از ظرفیت زیستگاه، شکار غیرمجاز و… وضعیت را در مجموع دچار دگرگونی کرده است. به عبارتی جمعیت‌های انسانی رو به افزایش است بدین جهت منابع طبیعی با مصرف بی‌رویه رو به کاهش است. با افزایش تراکم کشاورزی و سکونت در مجاورت مناطق حفاظت‌شده، تعارضات به این مناطق افزایش خواهد یافت. این پدیده نیازمند توجه مسئولان و مردم و انجام فعالیت‌های محیط زیستی منطبق با توسعه پایدار توسط آن‌ها است تا ذخیره‌گاه‌های زیست‌کره کشور را از دست ندهیم.