پای طالبان روی حق‌آبه ایران

«طرف افغان در «حرف» حق‌آبه ایران را پذیرفته ولی ما حق‌آبه قانونی را طلب می‌کنیم؛ ضرورت دارد که خودم وارد مذاکره شوم و به زودی هم سفری به افغانستان خواهم داشت.» این جمله تازه‌ترین موضعگیری علی‌اکبر محرابیان وزیر نیرو درباره تعلل مقامات طالبان در تأمین حق‌آبه ایران از رودخانه هیرمند است که مکمل سخنان رئیس دولت سیزدهم در تازه‌ترین جلسه هیئت وزیران و تاکید او بر «پیگیری جدی» رفع این مشکل، محسوب می‌شود.
موضوع تأمین حق‌آبه ایران از رودخانه هیرمند تا اوایل دهه پنجاه خورشیدی محل بحث‌ و مجادله مقامات ایرانی و افغانستانی بود تا اینکه در ۲۲ اسفند ۱۳۵۱ گزارش کمیسیون دلتا میان امیرعباس هویدا نخست‌وزیر وقت ایران و موسی شفیق، نخست‌وزیر وقت افغانستان در کابل به امضاء رسید و مقرر شد در هر ثانیه ۲۶ مترمکعب آب (معادل ۸۵۰ میلیون مترمکعب در سال) سهم سیستان و دریاچه هامون باشد. با وقوع تغییرات سیاسی پی‌درپی در افغانستان از یک‌سو و کاهش بارش سالانه و گسترش خشکسالی بر سیستان از سوی دیگر از اواخر دهه ۱۳۷۰ خورشیدی، میزان ورودی آب هیرمند به دریاچه هامون به مرور کاهش یافت. ساخت بند روی هیرمند، به‌کارگیری پمپ‌ها در مسیر رود و کم‌توجهی به اجرای معاهده حق‌آبه که در سال‌های اخیر نیز مشکلاتی را برای اهالی سیستان و بلوچستان در پی داشت، کار را به جایی رساند که امسال و از ابتدای آغاز فصل گرما مسئولان وزارت نیرو جمهوری اسلامی از وزارت آب و انرژی دولت طالبان بخواهند تکلیف حق‌آبه ایران از هیرمند را مشخص کنند و برای اجرای تعهدات خود در این زمینه اطمینان لازم را به ایران بدهند.
ذبیح‌الله مجاهد سخنگوی طالبان در همان زمان یعنی پیش از سفر هیات اعزامی افغانستانی به ایران در ۲۵ خرداد سال جاری، موضوع حق‌آبه بین افغانستان و ایران را حل‌شده دانست و گفت در صورتی که طرف افغانستان به اندازه کافی آب داشته باشد جمهوری اسلامی ایران نیز از آب مستفید خواهد شد. انعام‌الله سمنگانی، معاون سخنگوی طالبان نیز در این‌باره گفته بود که افغانستان به همه تعهداتی که از پیش در مورد حق‌آبه با جمهوری اسلامی ایران داشته، پایبند است. او البته بر این نکته نیز تاکید کرد که خشکسالی افغانستان را هم با کمبود آب مواجه کرده است و شاید حق آبه ایران از این بابت متأثر شده، اما این مسئله، قابل بحث است. هیات اعزامی در بیست‌وپنجمین نشست کمیساران آب رودخانه‌ هلمند در تهران از تاریخ ۲۵ تا ۲۷ خرداد با ریاست مجیب‌الرحمن عمر آخوندزاده معاون وزارت آب و انرژی حاضر شد و آنطور که منابع افغانستانی اعلام کرند در این نشست با طرف ایرانی در خصوص مشکلات اجرای حقابه ایران رایزنی شده و وزارت انرژی طالبان نیز تاکید کرد که در این نشست درباره وضعیت «غیرنرمال» آبی سال ۱۴۰۰ با مقامات ایران گفت‌وگو کرده و بر لزوم اجرای کامل معاهده میان دو کشور تاکید صورت گرفته است.
ایران که از گذشته نسبت به عملکرد مسئولان وقت افغانستان در زمینه تأمین حق‌آبه هیرمند انتقاد داشت، حالا از دولت طالبان خواسته تا به قرارداد هلمند متعهد باشد، اما طرف مقابل هم از وجود مشکلات تکنیکی بر سر راه تأمین حق‌آبه ایران گفته بود و حتی وزارت انرژی و آب طالبان اعلام کرد به زودی کار ساخت سد «کمال‌خان» بر رود هیرمند با هدف مدیریت آب‌های افغانستان، نهایی می‌شود. مقامات دولت جمهوری اسلامی هم نگران احداث این سد و چگونگی روند سرازیر شدن آب هیرمند به‌عنوان یکی از تأمین‌کننده‌های اصلی آب دریاچه هامون هستند و ایجاد اختلال در این روند را با خشک‌شدن تدریجی هامون در یک راستا می‌دانند، رخدادی که می‌تواند تأمین آب شهرهای بزرگ استان سیستان و بلوچستان را با مشکل مواجه کند.
جبار وطن‌فدا نیز پس از برگزاری اجلاس کمیته مشترک کمیساران آب هیرمند در سخنانی تصریح کرد که باوجود اظهارات مقامات سیاسی افغانستان و قول‌ مساعد کمیسار طرف افغان در مورد پایبندی به معاهده ۱۳۵۱ هیرمند و تحویل حق‌آبه ایران، متأسفانه در سال آبی جاری کمتر از ۴ میلیون مترمکعب آب از حق‌آبه ۸۲۰ میلیون مترمکعبی مندرج در معاهده وارد کشور شده است. مدیرکل دفتر رودخانه‌های مرزی و منابع آب مشترک وزارت نیرو همچنین یادآور شد که عدم تحویل حق‌آبه ایران درحالی اتفاق می‌افتد ‌که طرف افغان ادعا می‌کند، حق‌آبه ایران را داده است، اما هیات ایرانی با اعتراض شدید به آمار و ارقام ارائه‌شده از سوی طرف افغانستانی درباره وضعیت سال آبی جاری و میزان حق‌آبه کشورمان، خواستار بازدید و مشاهده از ایستگاه اندازه‌گیری بالادست سد کجکی بر اساس سازوکار پیش‌بینی شده در معاهده فیمابین شد که با مخالفت طرف افغان، امکان دسترسی به اطلاعات یا بررسی مشترک آن فراهم نشد.
او هدف احداث سد کمال‌خان و تاثیر آن بر تامین حق‌آبه ایران را نیز چنین توصیف کرده است: «از فروردین‌ماه سال ۱۴۰۰ سد انحرافی کمال‌خان در ۷۰ کیلومتری مرز ایران روی بستر اصلی رودخانه هیرمند در ولایت نیمروز به بهره‌برداری رسیده است و طرف افغان در سال آبی جاری، حدود ۹۵۰ میلیون مترمکعب جریان آب رود هیرمند را که در صورت نبودن سد کمال‌خان به‌صورت طبیعی و تاریخی به سمت هامون‌ها، ولایت نیمروز و منطقه سیستان جریان می‌یافت و بخشی حق‌آبه ایران نیز از آن تأمین می‌شد به سمت شوره‌زار گودزره منحرف و آن را به شورابه تبدیل کرده است. این سد انحرافی موجب محرومیت ایران از حق‌آبه قانونی خود و همچنین خشک شدن تالاب‌های بین‌المللی هامون و بروز تبعات منفی اقتصادی، اجتماعی و زیست‌محیطی شدید در منطقه شده است.
سخنانی که مشابه آن‌ها را محمد جوانبخت، معاون وزیر نیرو نیز بر زبان آورد و کمی بعد در دوم مردادماه چکیده آن از قول علی سلاجقه رئیس سازمان محیط‌زیست هم به رسانه‌ها راه پیدا کرد: «مسئولان افغانستان زیر بار اعداد و ارقام ایران در خصوص حق‌آبه هیرمند نمی‌روند.» او از نشست مسئولان وزارت نیرو با همتایان خود در کشور افغانستان هم خبر داد اما تاکید کرد: «متاسفانه این جلسات به نتیجه نرسیده است چون همانطور که گفتم طرف مقابل زیر بار اعداد و ارقام ما نمی‌رود.»
حالا با گذشت سه روز از این اظهارات، رئیس جمهور ایران در جلسه اخیر هیات وزیران (۵ مردادماه) با تأکید بر پیگیری جدی موضوع حق‌آبه ایران از افغانستان، دستور داده که سایر راهکارهای موجود برای تامین آب شرب و کشاورزی مردم سیستان و بلوچستان نیز در اولویت کاری وزارتخانه‌های مربوطه قرار گیرد. رئیس‌جمهوری وزرای امور خارجه و نیرو را مأمور پیگیری حق‌آبه ایران از هیرمند کرده و گفته است: «دولت مردمی در پیگیری حقوق ملت به هیچ‌عنوان کوتاه نخواهد آمد.» پس از این سخنان علی‌اکبر محرابیان، وزیر نیرو که در حاشیه جلسه هیات دولت در جمع خبرنگاران حاضر شده بود، از سفر خود به افغانستان برای تحقق حق‌آبه ایران از هیرمند خبر داد و تقویت دیپلماسی آب و انرژی را اولویت سیاست خارجی دولت دانست.
وزیر نیرو با بیان اینکه در تمامی دیدارهای رئیس‌جمهوری با کشورهای همسایه، مسئله آب و انرژی و به خصوص آب مطرح می‌شود، یادآور شد: اخیراً در سفری که آقای اردوغان به همراه تیم عالی‌رتبه ترکیه به تهران داشت، ما نگرانی‌های خود را از اقدامات این کشور در قالب سدسازی‌های بالادست حوضه آبریز ارس مطرح کردیم و مذاکرات مفصلی انجام دادیم و جمع‌بندی رؤسای جمهوری دو کشور این بود که کمیته‌ای به ریاست وزیر نیروی ایران و وزیر کشاورزی ترکیه تشکیل شود. محرابیان همچنین با اشاره به سفر آتی خود به افغانستان، تصریح کرد: در موضوع هیرمند همچنان نگران هستیم. طرف افغانی در «حرف» حق‌آبه ایران را پذیرفته اما حق‌آبه قانونی را طلب می‌کنیم. ضرورت ایجاب می‌کند که خودم وارد مذاکره شوم.
اهتمام دولت طالبان در بی‌توجهی به معاهده سال ۱۳۵۱ از یک‌سو و پیگیری‌های مقامات ایرانی از سوی دیگر برای تأمین حق‌آبه رود هیرمند در حالی پس از برگزاری چند جلسه و رفت‌وآمدهای مکرر هیات‌های اعزامی دو کشور به پایتخت‌های یکدیگر به موضعگیری صریح رئیس‌جمهوری ایران و عزم وزیر نیروی دولت سیزدهم برای واردشدن شخص خودش به پرونده این ماجرا شده و او مقدمات سفرش به افغانستان را تدارک می‌بیند که مقامات امارت اسلامی افغانستان همچنان در هر فرصتی بر تأمین این حق‌آبه از سوی خودشان اصرار دارند. اختر محمد نصرت، سخنگوی وزارت آب و انرژی طالبان تازه‌ترین اظهارات از این دست را طرح کرده و مدعی شده است: «به ایران نظر به توافق، حق آب داده شده است و اگر ایران در این زمینه ادعایی دارد، طالبان را در جریان قرار دهد.» حالا گویا علی‌اکبر محرابیان تصمیم گرفته به نمایندگی از سوی جمهوری اسلامی عازم کابل شود تا طالبان را در جریان قرار دهد و پای دولت‌شان را از مسیر حق‌آبه ایران کنار بزند.