«ضرورت بازنگری در رساله های عملیه»

 
حجت الاسلام والمسلمین مرتضی جوادی آملی در گفت وگو با شفقنا، اظهار داشت: فرد مسلمان برای اداره شئونات خود باید به سه بخش وجود خود بپردازد و برای هریک از این بخش ها نیازمند صحیفه و کتابی برای راهنمایی است. یک بخش، اعتقادات او را بناست تامین کند، بخش دیگری مسائل اخلاقی و تربیتی و بخش سوم هم تکالیف و احکام فردی. عملا این سه بعد از وجود خود را باید تبیین کند.
 
او با اشاره به مسئله سبک زندگی که امروز بسیار مورد توجه قرار گرفته است، افزود: اسلام سه بخش اعتقادات، اخلاق و تکالیف را نوشته و بزرگان هم در این ابعاد سه گانه، رساله ها و صحیفه هایی را مهیا کرده اند؛ به عنوان مثال، کتاب«اعتقادات» مرحوم صدوق برای کسی که می خواهد زندگی خود را بر مبنای قرآن و سنت سامان دهد، مفید است. البته، در رساله های عملیه پیشین، بخش اول، به یک سلسله مسائل اعتقادی کلی و نیز مسائل تربیتی و اخلاقی پرداخته بودند و سپس وارد احکام و تکالیف مکلف می شدند. انسان مسلمان برای اینکه نسخه عملی زندگی خود را داشته باشد و مقررات و دستورات شرعی زندگی را دریافت کند، می بایست به «رساله های عملیه» مراجعه کند.
 
استاد حوزه علمیه قم درباره فلسفه نامگذاری «رساله های عملیه» گفت: انسان مسلمان بویژه کسی که پیرو قران و عترت است، باید بداند که اعمال خود را بر اساس چه نسخه ای تنظیم کند. انسانی که از این سه بعد وجودی خود خبر نداشته باشد و اعتقادات و باورهای او نساخته باشد یا به مسائل اخلاقی و تربیتی اهتمام لازم را نداده باشد یا در مقام عمل مطابق با احکام الهی پیش نرود، نمی تواند مسلمان متعهد به آموزه های دینی باشد لذا جامعه اسلامی و کسانی که در سنت اسلامی رشد می کنند، تلاش دارند تا این سه بُعد را شایسته نگاه دارند.
 
او بیان داشت: دانش فقه تامین کننده اصلی حلال و حرام، مستحب و واجب، درست و نادرست بودن اعمال انسان است و دوره های سنگینی هم بر این دانش گذشته است.
 
    فاصله رساله های عملیه با جامعه سبب عدم پیوند عمیق جامعه با دانش فقه شده است
 
جوادی آملی، رساله های عملیه را پلی بین جامعه و دانش فقه دانست که زندگی انسان ها را برمبنای فقه اصلاح و تصحیح می کند و ادامه داد: فقه در مقام عمل باید احکام را به گونه ای صادر کند که بتواند تامین کننده اعمال و احکام زندگی جامعه باشد. در این زمینه شاهد گسستی بین جامعه و دانش فقه هستیم؛ فاصله ای که رساله های عملی با جامعه ما دارد، سبب شده است، این جامعه نتواند خود را با دانش عمیق فقه پیوند بزند.
 
او تصریح کرد: رساله های عملی اگر رسالت خود را به درستی انجام دهند، می توانند داشته ها و دانش فقه را در ظرفی مهیا بسازند که جامعه در مقام عمل بتواند از آن استفاده کند و نیاز عملی خود را از طریق رساله های عملیه برطرف کند.
 
    شناخت جامعه نسبت به فقه بسیار ضعیف است
 
مدیر بنیاد بین المللی علوم وحیانی اسراء بیان داشت: باید توجه داشته باشیم که دانش فقه یک بخش، به عنوان منبع است، جامعه، بخش دیگر و عده ای که باید رسالت پیوند بین جامعه و دانش فقه را از طریق رساله عملیه و استفتائات ایجاد کنند، بخش دیگر. باید اعتراف کنیم که متاسفانه این پیوند وجود ندارد و جامعه با احکام الهی به درستی ارتباط ندارد و شناخت آنها نسبت به فقه بسیار ضعیف است. لذا هم رسالت آشنایان و ارائه کنندگان این احکام بسیار سنگین است هم التزام و تعهد عملی جامعه اقتضا می کند که بتوانند چنین پیوندی را ایجاد کنند؛ بهرحال رساله های عملی، این فاصله را نتوانستند به درستی ترمیم کنند و امروز با توجه به اینکه متغیرات جامعه و شرایط جامعه تغییر کرده است، فقه باید پا به پای این تغییرات جلو بیاید و رساله عملیه و استفتائات درست بیان شود.
 
    فاصله بین جامعه ما و دانش فقه فاصله بسیار عمیقی شده است
 
او اذعان کرد: ما هم از نظر آحاد جامعه اسلامی، تعهد و التزام را بسیار ضعیف و کم می بینیم، هم از طرف کسانی که باید این احکام الهی را برای جامعه به درستی تقریر و اعلام کنند، کوتاهی روشنی اتفاق افتاده و فاصله بین جامعه ما و دانش فقه فاصله بسیار عمیقی شده است. انتظار می رود هم جامعه علمی و هم رسانه ها اهتمام لازم را داشته باشند تا این پیوند برقرار شود. در گذشته این فاصله ها به این حد نبود و متغیرات جامعه هم به این حدّ فراوان نبود، اما امروز، تغیّرات موضوعی و مباحث احکامی و امثال ذلک اقتضا می کند که احکام الهی مبتنی بر منابع فقهی برای جامعه تشریح شود. موضوعاتی در مباحث پزشکی، مباحث مهندسی، مباحث اجتماعی  و مباحث سیاسی موضوعاتی پیش می آید که بایستی فقه پاسخگوی آنها باشد.
 
جوادی آملی اضافه کرد: معمولا رساله های عملی، بنا دارند که سفره عمل جامعه اسلامی را بگشایند ولی استفتائات ناظر به جزئی تر دیدن مسائل است و ممکن است که بر کل جامعه اسلامی که در شرایط خاصی ممکن است قرار گیرد، عطف کند و بتواند دستورالعمل خاصی را اعمال کند اما این مطالبه از جامعه است که حوزه های علمیه باید پاسخگو باشند و نهادهایی مرتبط با مباحث فقهی باید یکی پس از دیگری، این نیازها را به مراکز فقهی منتقل کنند از یکسو و پاسخ آنها را برای جامعه فراهم کنند از سوی دیگر. البته در دوره اخیر موضوعات متنوعی حاصل شده و مرکز موضوع شناسی فقه هم کمک خوبی برای آماده کردن مسائل و موضوعات برای فقیه و فقاهت است.
 
او درباره تاریخچه رساله های عملیه اظهار کرد: در تمام دوره هایی که جامعه اسلامی  با فقهای زمان در ارتباط بودند رساله هایی وجود داشت اما به صورت مشخص، این رساله ای که در طول 70 سال از زمان آیت الله العظمی بروجردی تاکنون نگاشته شده است، مبنای عمل قرار گرفته است. در آن زمان هم شاید ضعف ها و نقص هایی وجود داشت که شاید این نقص ها و ضعف ها هم هنوز است.
 
    رساله آیت الله جوادی آملی براساس نیاز جامعه و شرایط روز نوشته شده است
 
مدیر بنیاد بین المللی علوم وحیانی اسراء این نکته را خاطرنشان کرد: حضرت آیت الله جوادی آملی وقتی می خواستند رساله را منتشر کنند، فرمودند آنچه که هست پاسخگوی نیازهای جامعه نیست، بسیاری از مسائل آن نسخ شده و اصلا وجود ندارد، بسیاری از مسائل تازه و نوپدید است که وارد رساله های عملیه نشده بنابراین ایشان با قلم خودشان شروع کردند، رساله عملیه را از اول نوشتند برخلاف آنچه که در سنت فقهی و جامعه فقهی ما وجود دارد که رساله های عملیه موجود را حاشیه می زنند و نظر خود را بیان می کنند که باید بپذیریم این کار صوابی نیست یعنی نمی توان فقیهی که بعد از 50 تا 60 سال از دوران گذشته می آید بگوید که همان رساله عملیه موجود باشد و من نظراتم را روی همان رساله عملیه پیاده می کنم؛ لذا حضرت آیت الله جوادی آملی، رساله عملیه را بازبینی و بازخوانی کردند و با قلم خود رساله مجدد نوشتند که هم اتقان فقهی درآن کاملا رعایت شده و هم سعی شده که موضوعات مطابق با شرایط روز باشد و مواردی که در گذشته بوده و نسخ شده، حذف گردیده و مواردی که مورد ابتلای جامعه هست به رساله عملیه برگشته و بایستی این مبنا را برای کسانی که به حوزه مرجعیت وارد می شوند و بناست رساله عملیه منتشر کنند، اصل قرار دهیم و طبیعی است که در چنین فضایی، مسائل مستحدثه هم دیده می شود، نیازهای جامعه هم منتقل می شود و فقیه در عصر وروزگار خود به آن خواهد پرداخت.
 
او تصریح کرد: مسائل مستحدثه و نوپدید همواره در دو سطح مطرح می شود؛ یک سطح، سطح کارشناسی و تخصصی است که فقها به آن امر می پردازند و براساس ادله موجود استدلال می کنند و البته عموم جامعه نمی توانند با این مباحث فنی روبرو شوند اما در سطح دوم، عده ای نویسنده و اگاه به ادبیات نگارش باید باشند تا بعد ازاستنباط حکم توسط فقها، با استفاده از قلم شایسته خود، مسائل علمی فقهی را در قالب ساده و روان به جامعه منتقل کنند. به عنوان مثال، جامعه می خواهد نظر دین را در مساله بانکداری یا بورس یا سرقفلی یا سایر مسائل که در حوزه پزشکی و بازار مطرح است، ببیند.
 
     فقهای ما از مسائل نوپدید عقب هستند درحالیکه اینها مورد عمل و ابتلای جامعه ماست
 
جوادی آملی ادامه داد: امروز، جامعه ما در مسئله رمزارزها و دیگر مسائل چندگام جلوتر است  ولی متاسفانه فقهای ما از این مسئله عقب هستند درحالیکه اینها مورد عمل و ابتلای جامعه ماست. بارها و بارها ارجاع دادند اما پاسخ شایسته ای نگرفتند حتی نظام اقتصادی ما، نظام قضایی ما ، نظام بانکی ما در مقابل این مسائل وامانده و جا مانده و نتوانسته مسائل را نه به لحاظ موضوع و نه به لحاظ حکم به درستی دربیاورد. و این یکی از ضعف ها و نقص هایی است که ما در این دوره شاهد هستیم. بنابراین نیاز است جریان فقهی را به درستی تقویت کنیم. ما متاسفانه دچار چالش هایی در مباحث علمی حوزوی و مسائلی هستیم که گاهی ما را از آن رسالت اصلی دور می کند. اتفاقاتی که امروز در مراکز علمی و حوزوی در حال انجام است بیرون از مرزهای دانش است که به حوزه ها رخنه کرده و رسالت اصیل حوزه ها تحت الشعاع قرار گرفته است اما این مطالبه گری باید از جانب مردم و اصحاب رسانه وجود داشته باشد که احکام اینگونه از موضوعات را بتوانند به عنوان احکام فقهی داشته باشند و تکالیف جامعه هم مشخص شود.
 
    زمان رساله های عملیه ای که تعلیقه و حاشیه ای بر آنها زده شود، گذشته و نمی تواند مشکل جامعه را حل کند
 
او در مورد نحوه قرارگرفتن مسائل تخصصی در رساله های عملیه بیان کرد: اگر رساله های عملیه مطابق با نیاز روز و توجه به مطالبات روز باشد، بایستی این مسائل در رساله ها بیاید یا لااقل در استفتائات به گونه ای باشد. چون استفتائات مکمل رساله ها هستند و جزئی تر هستند اما اگر مسئله ای به صورت کلی مورد ابتلای جامعه و نظام است حتما باید در رساله های عملیه بیاید.
 
مدیر بنیاد بین المللی علوم وحیانی اسراء یادآور شد: دیگر زمان رساله های عملیه ای که تعلیقه و حاشیه ای بر آنها زده شود، گذشته و نمی تواند مشکل جامعه را حل کند. امروز مسائل و موضوعات بسیار پیچیده تر و درهم تنیده است که شاید به راحتی تحلیل نشود و نیازمند کارشناسی روشن و عمیقی به لحاظ موضوع شناسی است تا حکم روشنی برای آنها صادر شود.
 
او به عنوان نمونه به مساله اقتصادی اشاره کرد و افزود: الان مساله تورم و تحریم که تنش هایی بر جامعه وارد می کند و ابعاد مختلف اقتصاد و اجتماع را مورد هجمه قرار داده و انصافا انسان ها در زیر این هجمه های اقتصادی و اجتماعی بعضا دارند له می شوند، اصلا باور اینکه بتوانند مطابق با احکام الهی عمل کنند از دست مردم دارد گرفته می شود. وقتی جامعه ای مضطرب باشد، و روز و ساعتش نسبت به مسائل اقتصادی روشن نباشد نمی تواند تصمیم بگیرد. بسیاری از این تصمیم ها و مسائلی که در فقه داریم مانند اینکه هنگام خرید و فروش باید موضوع مشخص باشد، ابهام در آن نباشد، مبیع مشخص باشد، در بازاری که یکساعت دیگر این کالا در اختیار نیست یا قیمت دوبرابر می شود، این معامله نمی تواند شکل بگیرد و طبعا جامعه نمی تواند خودش را مطابق با موازین شرعی جلو ببرد. زمانی جامعه می تواند این موازین را درست بکار بگیرد که اصولی که در معاملات گفته شده، حفظ شود.
 
جوادی آملی درباره اصطلاحات تخصصی در رساله های عملیه و عدم فهم صحیح آن توسط جامعه بویژه نسل جوان گفت: فقیهان معمولا برای اینکه حکم فقهی خود را با منابع نزدیک کنند سعی می کنند از اصطلاحات و واژگانی استفاده کنند که آن جهت فقهی را هم نمایان تر کند. شاید این نیاز جامعه نباشد و او را از اصل مساله دور کند اما چون در گذشته این مساله مهم بود که فقیه با چه رویکردی مساله را دنبال می کند، مستند می کردند به عباراتی که در روایات آمده و این یک سنتی در گذشته بوده است. این عبارات برای مساله دانان و مساله گویان ما گویا و رساست اما برای کسانی که مسئله ها را می شوند و دنبال می کنند ممکن است مفید فایده نباشد. هرچه نویسندگی و روان بودن مطلب بیشتر باشد، بیشتر می تواند مفید فایده باشد که البته جمع تخصص نویسندگی در کنار تخصص فقهی کار آسانی نیست.
 
او پیشنهاد کرد: برای بهبود رساله های عملیه از نظر محتوا، ادبیات و موضوع نیازمند کارگروه هستیم تا ضمن استنباط مسائل شرعی، برای ارائه آن هم چه به لحاظ علمی، فقهی، محتوایی، ادبی، چه به لحاظ ارائه مطلب که حیثیت آموزشی و تعلیمی در آنها دیده شود، راه سهل تری را برگزیند. درگذشته کسانی دست به قلم می بردند  که ویژگی نویسندگی و حفظ مسائل تعلیمی را نداشتند و تنها بعد فقهی را در نظر داشتند.
 
استاد حوزه علمیه قم گفت: امروزه شرایط اجتماعی بسیار متفاوت شده و آنچه که متغیرات جامعه است – چه از درون و چه بیرون جامعه – بسیار پیچیده شده و متاسفانه به دلیل دوربودن این مباحث به بحث های فقهی، الزام و تعهد در گروه های بزرگی از جامعه به مسائل شرعی بسیار کم شده است و این یک خطر دین گریزی هم برای کسانی که در ابتدای راه هستند ایجاد می کند اما همین برنامه ها آشنایی جامعه به این مباحث و اینکه جامعه اسلامی شیعی نمی تواند از این سه صحیفه اعتقادی، اخلاقی و تربیتی و احکامی و تکالیفی فارغ باشد را بیشتر می کند.