گزارشی از اکتشافات باستان‌شناسی در چهارباغ

علمدار علیان، در نشستی که ظهر ۲۴ آذرماه در عمارت سعدی برگزار شد اظهار کرد: در کلیه طرح‌هایی که پیش و پس از انقلاب در بحث شهرسازی اصفهان ارائه‌شده، یکی از محورهای اصلی خیابان چهارباغ بوده است.
وی ادامه داد: مطالعات باستان‌شناسی در چهارباغ رسماً از سال ۱۳۸۳ شروع شد. آقای جابری کلنگ این مطالعات را زد اما به دلایلی این کار معطل ماند و تداوم نداشت، تا اینکه بحث ایستگاه‌های مترو به وجود آمد و طی تعاملاتی که با مترو و توافقاتی که با پژوهشگاه داشتیم، قرار شد مطالعات باستان‌شناسی را اساس اجرای ایستگاه‌های مترو قرار بدهیم.
کارشناس ارشد اداره کل میراث فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری اصفهان خاطرنشان کرد: سال ۱۳۹۳ بنده سرپرست کاوش‌های ایستگاه مترو میدان امام حسین و انقلاب بودم و سال ۱۳۹۴ آقای شجاعی کاخ جهان‌نما را در ورودی چهارباغ حفاری کرد نهایتاً در سال ۱۳۹۵ آقای شهباز، در راستای پروژه‌ای که سازمان نوسازی و بهسازی شهرداری اصفهان داشت، بخشی از ابتدای خیابان چهارباغ را موردمطالعه قرار داد و گمانه‌زنی‌هایی نیز در میدان انقلاب انجام شد.  
علیان با اشاره به اینکه چهارباغ نخستین خیابان ثبت‌شده در فهرست آثار ملی کشور است، گفت: سال ۱۳۰۹ خیابان چهارباغ عباسی که حدفاصل بین میدان انقلاب تا دروازه دولت است، در فهرست آثار ملی ثبت شد و ازآنجاکه پایه مطالعات باستان‌شناسی، منابع مکتوب است ابتدا باید این منابع را بررسی کرد.
وی افزود: سفرنامه‌های زیادی هست که در آن به چهارباغ اشاره‌شده و ما بخش‌هایی از این منابع که در آن به کف سازی چهارباغ و نهر و حوض‌های آن اشاره‌شده استخراج کرده‌ایم.
مسئول باستان‌شناسی اداره کل میراث فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری تصریح کرد: در عمده‌این سفرنامه‌ها به سنگ‌های صیقلی، درختان چهارباغ، فواره و آبشار و نهر آن اشاره‌شده و طرح‌هایی نیز کشیده شده که البته با واقعیت تناقض‌هایی دارد و باید خطای انسانی را نیز در این طرح‌ها مدنظر قرار داد.
علیان گفت: پس از دوره صفویه، طی مقطعی از دوره قاجار، خیابان چهارباغ آسیب بسیاری دید، درخت‌های آن قطع شد و در عکس‌هایی که از این دوره زمانی وجود دارد می‌توان کرت‌های کشاورزی را در باغچه‌های آن دید.
وی با اشاره به وضعیت چهارباغ در دوره پهلوی اظهار کرد: اوایل دوره پهلوی ته رنگی از آبراه‌ها در چهارباغ دیده می‌شود اما مشخص است که ساماندهی درست و وضعیت خوبی نداشته است. اواخر دوره پهلوی با ورود خودرو به ایران، بر اساس ضرورت‌های شهرسازی، تغییراتی در چهارباغ صورت می‌گیرد و شکل‌گیری خیابان در  دو سوی این محور تاریخی و ایجاد یک مسیر سنگفرش در میان آن، محصول همین دوره است.
کارشناس ارشد اداره کل میراث فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری اصفهان با بیان اینکه تقریباً بخش عمده‌ای از چهارباغ عباسی تاکنون کاوش شده است، گفت: ما در سال ۱۳۹۳ سه ترانشه ۲۲ متری را ایستگاه انقلاب در محدوده میانی بین خیابان عباس‌آباد تا سیدعلیخان در نظر گرفتیم و شروع به حفاری لایه‌لایه کردیم.
علیان تصریح کرد: تصور ما این بود که حتماً در این محور میانی به حوض و آب‌نما و فواره‌های صفوی برخورد می‌کنیم اما اولین چیزی که به آن برخوردیم لوله پلیکا و آجر و کابل‌های برق فشارقوی بود. زیر این لوله به ساختار تاریخی خوردیم  که وقتی از کنار آن پایین رفتیم شاهراه اصلی آب اصفهان که زمانی از شمال به جنوب کشیده شده بود را یافتیم که البته سنگفرش محور میانی آن را تخریب کرده بود.
وی افزود: در بخشی از همین ترانشه یک گمانه عمیق زدیم و انتظار داشتیم زیر لایه آجر و سنگ، با توجه به مجاورت چهارباغ با زاینده‌رود، داده‌های پیش‌ازتاریخ را پیدا کنیم، بنابراین شش متر پایین رفتیم اما متأسفانه داده‌ای پیدا نکردیم و به این جمع‌بندی رسیدیم که صرفاً طی این تحقیقات در این محدوده همان کف فرش و کف‌سازی‌ها را داریم.
مسئول باستان‌شناسی اداره کل میراث فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری اصفهان خاطرنشان کرد: سه دوره سنگفرش طی این مطالعات شناسایی شد که یکی درهم و نامنظم با تراکم ضعیف بود. در فاز دو و سه نیز آجرفرش‌هایی را دیدیم که در اثر عبور تأسیسات شهری به‌هم‌ریخته بود و در لایه آخر، آجرهایی وجود داشت که در عین شکسته بودن به نظر می‌رسید طرح و فرم و ساختار دارند.
علیان، در ادامه از کشف یک سکه قاجاری و یک سکه دوره صفوی در طی این کاوش‌ها خبر داد و گفت: طی حفاری آقای شهباز در ورودی دروازه دولت نیز دیواری شناسایی شد که به نظر می‌رسد در محدوده باغچه‌های دوره صفویه یا قاجار بوده و احتمال می‌دهیم که در دوره پهلوی عرض این باغچه‌ها به این واسطه کم شده باشد.
وی تصریح کرد: در سه سطحی که توسط این باستان‌شناس بررسی شد، سنگ‌های روبروی کاخ هشت‌بهشت و لبه باغچه‌های دوره صفوی شناسایی شد که بر اساس داده‌های مختلف، به نظر می‌رسید مربوط به جوی آب روبروی کاخ هشت‌بهشت باشد.
مسئول باستان‌شناسی اداره کل میراث فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری اصفهان افزود: آبراهه‌ای نیز روبروی کاخ خیمه‌گاه شناسایی شد که روی آن سنگ‌های عظیمی بود و حدس می‌زدیم که یک آبراهه تاریخی باشد اما بعدازاینکه زیر آن را بررسی کردیم به آجرهای دوره پهلوی رسیدیم و حدس زدیم که احتمالاً بعد از ایجاد آبراهه در دوره پهلوی این سنگ‌های صفوی را روی آن قرار داده باشند.
علیان با اشاره به اهمیت خیابان چهارباغ اظهار کرد: این محور یکی از شاهراه‌های اساسی شهر اصفهان است که حساسیت‌های ویژه‌ای بر روی آن وجود دارد و می‌طلبد که دقت بیشتری روی آن داشته باشیم و پیش از هر دخل و تصرف، موازین و جنبه‌های تاریخی و باستانی آن را رعایت کنیم.
وی خاطرنشان کرد: این خیابان تاریخی در گذر زمان بارها دستخوش تغییر شده اما به نظر می‌رسد بیشترین تغییرات آن در آغاز قرن بیستم و همگام با ورود خودرو به ایران بوده است. به‌هرحال ضرورت‌های جدید شهری تغییراتی را در بافت شهری ایجاد کرده که در برخی مواقع اجتناب‌ناپذیر و ضروری و در برخی مواقع برای ایجاد فضای مفرح شهری بوده است؛ مانند دوره پهلوی که بافت تاریخی را خراب کرده و روی آن حوض‌های بتنی با میلگرد ایجاد کرده بودند.
این کارشناس میراث فرهنگی تأکید کرد: با توجه به اینکه مطالعات تاریخی و مطالعات باستان‌شناسی کاملاً بر یکدیگر منطبق نیستند، ضرورت دقت نظر دوچندان در ایجاد هرگونه تغییر در این خیابان تاریخی کاملاً محرز است.