فواید و مضرات "پشه" در روز جهانی آن

امروز ۲۰ آگوست روز جهانی پشه‌ است؛ روز یک موجود ریز اما آزاردهنده و گاهی خطرناک. حشره‌ای که در آب‌های راکد رشد می‌کند و بر اساس مطالعات، مضرات آن به منافعش می‌چربد. بنا به گفته‌ یک حشره‌شناس پشه‌ها می‌توانند با نیش‌ خود بیماری‌های مهلکی را منتقل کنند.
همزمان با روز جهانی پشه، احمد علی عنایتی - استاد حشره‌شناسی دانشگاه‌ مازندران - در گفت‌وگو با ایسنا به تاریخچه روز پشه اشاره‌ای می‌کند و می‌گوید: در سال ۱۸۹۷ یک پزشک انگلیسی به نام «رونالد راس» که به‌ عنوان افسر ارتش بریتانیا در هندوستان فعال بود موفق به کشف چرخه بیماری مالاریا شد و فهمید که بیماری سخت و مهلک مالاریا از طریق پشه مالاریا معروف به پشه «آنوفل» به انسان منتقل می‌شود. بی‌شک کشف نقش پشه آنوفل در انتقال مالاریا اتفاق مهمی بود چون از دیرباز این پشه‌ها منجر به مرگ و میر گسترده انسان‌ها می‌شدند و از آنجا که کشف در ۲۰ آگوست ۱۸۹۷ صورت گرفت؛ این روز به نام روز جهانی پشه نامگذاری شد و سازمان‌های بین المللی فعال در حوزه «بیماری‌های منتقله از پشه‌ها» هر ساله این روز را پاس می‌دارند و برنامه‌های خاصی در چنین روزی برگزار می‌کنند.
این حشره‌شناس با تأکید بر خطرات احتمالی ناشی از نیش پشه‌ها اظهارمی‌کند: شاید ما از مار و عقرب بیشتر بترسیم اما مجموع مرگ و میر ناشی از پشه‌ها هزاران برابر بیشتر از مار و عقرب است به‌طوری که در سال ۲۰۱۸ در دنیا ۲۱۹ میلیون نفر مبتلا به مالاریا شدند و از این تعداد ۴۳۵ هزار نفر جان خود را از دست دادند که همین آمار اهمیت پشه‌ها را نشان می‌دهد.
عنایتی در ادامه گفت‌وگو با اشاره به تعداد گونه‌های پشه در دنیا و ایران می‌گوید: ۳۵۶۳ گونه پشه در دنیا وجود دارد که از این تعداد ۷۰ گونه در ایران است البته همه گونه‌های پشه در دنیا و ایران ناقل بیماری نیستند. برای مثال از بین ۳۵۶۳ گونه پشه موجود در دنیا حدود ۷۰ گونه ناقل مالاریا هستند و در ایران هم که ۷۰ گونه پشه وجود دارد تنها هفت گونه ناقل بیماری مالاریا هستند.
پشه‌های مالاریا در ایران
مدیرگروه حشره‌شناسی دانشگاه علوم پزشکی مازندران با بیان اینکه پشه آنوفل در ایران فراوان است اما کشور ما در دوره حذف مالاریا قرار دارد، می‌گوید: شاید تا ۱۰۰ سال پیش در ایران سالانه چهار میلیون نفر به مالاریا مبتلا می‌شدند و تعداد زیادی از این طریق جان خود را از دست می‌دادند اما در سال گذشته که ۲۱۰ میلیون نفر در دنیا به مالاریا مبتلا شدند، در ایران هیچ‌کس به مالاریای محلی مبتلا نشد و با تلاش پرسنل و مسؤولان وزارت بهداشت میزان ابتلا به مالاریا در ایران به صفر رسید بنابراین در ایران از برنامه حذف مالاریا و اخذ گواهی حذف این بیماری که قرار است در سال ۲۰۲۵ اجرا شود، جلوتر هستیم.
وی در پاسخ به این پرسش که در کدام مناطق ایران امکان رشد پشه‌های مالاریا وجود دارد،اظهارمی‌کند: در استان‌های سیستان و بلوچستان، هرمزگان و کرمان امکان ابتلا به مالاریا وجود دارد البته اگر پشه آلوده به انگل مالاریا باشد. ممکن است تنها درصد بسیار کمی از پشه‌های آنوفل در مناطق انتشار بیماری آلوده به انگل و ناقل مالاریا باشند. بقیه تنها خون‌خواری می‌کنند که آسیب جدی برای انسان نخواهد داشت.
پشه‌های خانگی را بشناسیم
یکی از انواع پشه‌ها که در ایران هم وجود دارد، پشه «کولکس» است که به پشه خانگی مشهور است. عنایتی در این باره می‌گوید: افرادی که تخصص نداشته باشند فرق کولکس و آنوفل (پشه ناقل مالاریا) را متوجه نمی‌شوند چون اندازه اینها تقریبا یکی است و شکل ظاهریشان نیز شبیه است. پشه کولکس یا پشه خانگی خوشبختانه در ایران برخلاف بسیاری از کشورهای دنیا ناقل بیماری مهمی نیست و آسیب چندانی برای انسان ندارند و نیش آن تنها باعث خارش و قرمزی موقتی پوست بخصوص در اطفال می‌شود.
وی در ادامه با بیان اینکه «آئدس» یکی دیگر از انواع پشه‌ها است که ناقل چهار نوع بیماری ویروسی است، تصریح می‌کند: پشه‌های آئدس در بسیاری از نقاط دنیا انتشار دارند و چهار نوع بیماری بسیار خطرناک و مهلک را به انسان انتقال می‌دهند که یکی از آن‌ها بیماری «دنگی» است که می‌تواند کشنده باشد و هر ساله ۴۰۰ میلیون نفر در دنیا به آن مبتلا می‌شوند. دومین بیماری ناشی از پشه آئدس، «زیکا» است. اگر مادری مبتلا به زیکا باشد و به جنین خود انتقال دهد، نوزاد دچار میکرو سفالی یا کوچکی مغز می‌شود که ناتوان ذهنی و حرکتی برای فرد به دنبال خواهد داشت.
به گفته این حشره‌شناس، «چیکن گونیا» دیگر بیماری ناشی از پشه آئدس است که منجر به ناتوانی فرد و درد استخوانی و مفاصل بسیار شدید می‌شود. چهارمین بیماری ناشی از نیش پشه آئدس، بیماری ویروسی «تب زرد» است که باعث اختلال شدید کبد و مرگ فرد مبتلا می‌شود.
آیا در ایران پشه آئدس داریم؟ عنایتی در پاسخ به این پرسش می‌گوید: در مورد پشه‌های آئدس که ناقل چهار نوع بیماری ویروسی هستند. از سال ۱۳۹۱ تاکنون به‌طور فشرده پایش این پشه از طرف وزارت بهداشت در ایران انجام می‌شود تا ببینیم این پشه‌های خطرناک را در ایران داریم یا نه؟ خوشبختانه با انجام مراقبت بسیار دقیق هیچ کشفی از استقرار این پشه در ایران نداشتیم با اینکه در کشورهای همسایه شامل پاکستان، افغانستان، عراق، عربستان، یمن، عمان، ترکیه، گرجستان و روسیه وجود دارد. در ایران هنوز این پشه‌ها را کشف نکردیم و تلاش می‌شود که آن‌ها یا وارد ایران نشوند و اگر هم وارد شدند بلافاصله آن‌ها را شناسایی و قلع و قمع کنیم.
آب‌های راکد محل رشد و تجمع پشه‌ها
این مشاور مرکز مدیریت بیماری‌های واگیر وزارت بهداشت همچنین با اشاره به اینکه پشه‌ها در آب‌های راکد زندگی می‌کنند،اظهار می‌کند: برای رشد پشه‌ها حتما نباید دریاچه‌ای بزرگ از آب وجود داشته باشد حتی یک قاشق غذاخوری آب راکد می‌تواند محلی برای رشد پشه‌های آئدس باشد همچنین ظروف یکبار مصرف در حاشیه خیابان‌ها و جاده‌ها و اطراف منازل، ظروف شکسته، تایر فرسوده، مانداب‌ اطراف رودخانه‌ها و اراضی کشاورزی، محل شرب دام، لوله‌های شکسته‌ای که باعث جمع‌ شدن آب در یک نقطه شود؛ همگی می‌توانند به محلی برای رشد پشه‌ها تبدیل شوند.  
عنایتی تاکید می‌کند: مردم می‌توانند نقش بسیار مهمی در کنترل و کاهش زاد و ولد پشه‌ها داشته باشند. کافی است که در محیط‌های شهری و روستایی نسبت به نظافت محل کار و محل سکونت خود حساس باشند و از تجمع زباله‌ها که ممکن است بر اثر بارندگی موجب فراهم شدن لانه‌های لاروی در اطراف منازل، حیاط خانه‌ها و ... شوند، خودداری کنند و نیز آب‌های راکد بلا استفاده  را مدیریت کنند همچنین مراجعه به مراکز بهداشتی درمانی در صورت داشتن تب و لرز یا تب و بثورات جلدی و بدن درد در درمان بیماری و پیشگیری از ابتلای سایرین بسیار مهم است.
پشه‌ها چه فوایدی دارد؟
این حشره‌شناس در بخش پایانی گفت وگو در مورد اینکه آیا پشه‌ها اثرات مثبت در طبیعت دارند، با این توضیح که بیش از یک میلیون گونه بندپا در دنیا شناسایی شده است، می‌گوید: اغلب این بندپایان کاری به انسان ندارند و در طبیعت زندگی و چرخه مواد در طبیعت را برقرار می‌کنند. بسیاری از آنها مفیدند و بدون وجود بندپایان زندگی روی کره زمین ممکن نیست. تولید بسیاری از محصولات کشاورزی به بندپایان وابسته هستند چون باروری گیاهان از طریق این گروه از جانداران صورت می‌گیرد. بی‌شک بندپایان از جمله حشرات تاثیرات قابل توجهی در بقای حیات دارند اما در مورد پشه‌ها این ماجرا کمی فرق دارد چون بر اساس دانش و اطلاعات موجود، مضرات این حشره بیشتر شناسایی شده است. شاید هم این‌ها منافعی دارند که هنوز کشف نشده و برای ما پنهان است.