فرشی که اقتصاد آذربایجان را به عرش میبرد

فرش دستبافت تبریز از دیرباز صاحب جایگاه ویژه‌ای در بازارهای جهانی بوده و در اغلب مجامع سیاسی جهان به عنوان نمادی از هنر به دیوار آویخته شده یا در جایی از کاخ‌های سیاسیون خودنمایی می‌کند، فرش از دیرباز، راهی برای امرار معاش تعداد کثیری از خانوارهای آذربایجانی بوده و در توسعه اقتصادی استان نقش بسیار تاثیر گذاری داشته است، این هنرصنعت گرهی عمیق در تارو پور زندگی، تاریخ و فرهنگ مردم این دیار دارد.
‌صادرات فرش آذربایجان به اروپا و آمریکا در دوران قاجار
«کریم میمنت‌نژاد» - پژوهشگر تاریخ تبریز در گفت‌وگو با ایسنا با بیان اینکه فرش آذربایجان در دو دوره‌ی صفویه و قاجار در اوج بود، می‌گوید: با توجه به ایجاد مکتب نگارگری در زمان پادشاهان صفویه در تبریز، نگارگران بزرگ در تبریز تربیت شده و به نگارگری مشغول شدند، بعدها نگارگری در حوزه‌ی فرش نیز رونق پیدا کرد.
وی با اشاره به منحصر بودن فرش‌های دوران صفویه، ادامه می‌دهد: در روزگاری که خبری از نقشه‌ی کاغذی فرش نبود، هر بافنده‌ای طرحی منحصر به فرد در ذهن و خیال خود نقشه نگاری کرده و نقشه‌ی خیالی خود را هنرمندانه روی دار قالی به نمایش می‌گذاشت که این ویژگی، فرش‌ها را از لحاظ تنوع رنگ و ارتباط با وضعیت فرهنگی، سیاسی و اجتماعی بافنده قابل تفسیر و منحصر به فرد کرده بود.
وی می‌گوید: فرش دستباف آذربایجان در دوره‌ی قاجار نیز به صورت انبوه در تبریز تولید و به کشورهای مختلف اروپایی صادر می‌شد، دوره‌ی قاجار فردی به نام زیگلر کارگاه قالی بافی را در تبریز راه اندازی و فرش‌های دستباف منحصر به فرد زیادی را به موزه‌های بزرگ جهان توزیع کرد که در راستای این جریان، تاجران بزرگ فرش در عرصه‌ی توزیع و فروش فرش دستباف تبریز فعالیت کردند.
وی اظهار می‌کند: خانواده‌ی شربیانی نیز از تاجران بزرگ فرش دستباف دوران قاجار بودند که فرش‌ها را با شریک تجاری خود به آمریکا صادر می‌کردند، این تجارت‌ها نشان می‌دهد که آذربایجان در آن دوران قطب صنعت فرش بود و اکنون برای بازگشت به آن جایگاه گذشته به همت دولت در بسترسازی نیاز دارد.
دستانی هنرمند، که زیبایی‌ها را گره می‌زنند
«زهرا اصغرنژاد» - یکی از قالبیافان باتجربه‌ی آذربایجانی است که ۳۰ سال از عمر خود را با نخ‌های رنگی، پشت دار قالی گذرانده و به گفته‌ی خودش، تمامی اعضای خانواده هم پای او هنر قالبیافی را آموخته‌اند.
وی می‌گوید: قالیبافی از سخت‌ترین کارهاست؛ به طوری‌که به دلیل سختی کار دچار مشکلات جسمی از قبیل مشکلات بینایی و ریوی می‌شویم و علی رغم سختی کار و زحمت زیاد، سود این هنر ارزشمند نصیب دلالان می‌شود.
وی ادامه می‌دهد: فرزندانم با این‌که هنر قالیبافی را به خوبی یاد گرفته‌اند، ولی به دلیل درآمد کم، تمایلی برای فعالیت در این حرفه ندارند.
اصغرنژاد خاطرنشان می‌کند: بافت فرش چند ماه طول می‌کشد، با این حال تضمینی برای فروش آن نبوده و گاهی چند سال برای فروش آن صبر می‌کنم و یا فرش را با قیمت کم‌تر از ارزشش می‌فروشم.
«نصرت رحیم زاده» یکی دیگر از بافندگان تبریزی است که ۴۰ سال از عمر خود را قالی بافته و با انتقاد از وضعیت فعلی بازار خرید و فروش فرش، می‌گوید: به دلیل درآمد پایین نمی‌توانم تنها به این شغل اکتفا کنم وحق بیمه‌ی قالی بافی را هم به زور پرداخت می‌کنم.
وی با بیان این‌که تغییر سبک زندگی و ذائقه مردم منجر شده مردم استفاده از فرش ماشینی و کف پوش‌های جدید را به فرش‌های دستبافت ترجیح دهند، بیان می‌کند: در کنار این تغییر ذائقه، اکثر مردم توان مالی هم برای خرید فرش دستبافت ندارند و در شرایط فعلی اقتصادی، این کالا را جزو اقلام ضروری خود نمی‌دانند.
*بازار تبریز - تیمچه مظفریه
وضعیت در بازار فروش فرش هم چندان جالب نبوده و فروشندگان در گفت‌وگو با ایسنا از کسادی بازار گلایه می‌کنند
«احمد فرشبافی» - یکی از فروشندگان فرش دستبافت تبریز در تیمچه‌ی مظفریه بازار تبریز به ایسنا، می‌گوید: ۴۵ سالی می‌شود که فرش، ورنی و تابلو فرش در تیمچه مظفریه بازار تبریز می‌فروشم و حدود چهار سالی است که بازار فرش راکد شده و نمی‌توانیم حتی هزینه‌های جاری را هم از خرید و فروش فرش تأمین کنیم.
وی با اشاره به رونق صادرات فرش در سال‌های گذشته، ادامه می‌دهد: فرش تبریز مورد توجه بازارهای جهانی است، اما متأسفانه موانع زیادی سر راه صادرات آن وجود دارد. گردشگران در فصول گردشگری برای خرید فرش به بازار مراجعه می‌کنند ولی در فصل زمستان بازار راکد شده و تعداد مشتری‌ها به شدت کاهش می‌یابد.
وی با انتقاد از عملکرد مسئولان در زمینه صنعت فرش، می‌گوید: مسئولان برای نجات این کالای با ارزش ایرانی تدبیری نمی‌اندیشند و ضرورت دارد مشکلات بافندگان و صادرکنندگان فرش را جدی بگیرند.
«سید باقر میر حیدری» - یکی دیگر از فروشندگان فرش است، وی وضعیت فعلی بازار خرید و فروش فرش تبریز را کساد می‌داند و می‌گوید: وضعیت بازار فرش تبریز روز به روز بدتر می‌شود و حدود ۴۰ روزیست که فرشی نفروخته‌ام.
وی معتقد است گرانی مواد اولیه‌ی فرش از دلایل مهم کسادی بازار فرش بوده و قیمت مواد اولیه‌ی فرش نیز نسبت به گذشته سه برابر افزایش یافته است.
وی ادامه می‌دهد: قیمت تمام شده‌ی فرش برای بافنده و خریدار بسیار زیاد است و با توجه به این‌که قدرت خرید مردم بسیار پایین آمده، این روزها کسی از خرید فرش استقبال نمی‌کند.
میر حیدری می‌گوید: خرید و فروش فرش در وضعیت فعلی تنها به صورت مقطعی در سه ماه تابستان انجام می‌شود و گردشگران تنها مشتریان ما در فصل تابستان هستند و بعد از آن نیز مجبوریم بیکار در مغازه‌هایمان بنشینیم.
وی ادامه می‌دهد: هیچ گونه نظارتی در این وضعیت بر کنترل قیمت مواد اولیه فرش در بازار وجود ندارد، اگر قیمت مواد اولیه فرش از جمله رنگ، نخ و … ارزان شود، می‌توانیم فرش‌ها را در داخل کشور به فروش برسانیم.
وی می‌افزاید: اگر دقت کنید تمامی مغازه‌ها جنس آنچنانی برای فروش ندارند، در حالی که در گذشته در همین مغازه‌ها چندین طبقه فرش روی هم چیده می‌شد و اگر بازار رونق یابد، ما نیز به سراغ بافندگان می‌رویم.
دو نفر از باربران در وسط تیمچه‌ی مظفریه بیکار روی تخت چوبی نشسته و رهگذران را تماشا می‌کنند.
یکی از این باربران با گلایه از وضعیت و کسادی بازار، می‌گوید: هر روز ساعت‌ها در تیمچه‌ی مظفریه حضور دارم ولی خبری از حمل فرش نبوده و امروز حتی هزار تومان هم کار نکرده‌ام.
وی با بیان این‌که سال‌های گذشته در همین تیمچه برای ۲۰ نفر کار باربری وجود داشت، می‌گوید: تاجران فرش از روستاها و شهرهای مختلف استان از جمله مرند، هریس، ورزقان و اهر فرش خریداری می‌کنند و ما نیز این فرش‌ها را از آن‌ها تحویل گرفته و با بارکشی به داخل بازار تبریز حمل می‌کنیم.
۳۵ درصد تولید و صادرات فرش کشور متعلق به آذربایجان شرقی است
«ناصر آویشن»، رئیس اداره فرش اداره کل صنعت، معدن و تجارت استان نیز در گفت‌وگو با ایسنا، با اشاره به میزان صادرات امسال در مقایسه با سال‌های گذشته، اظهار می‌کند: براساس آمار گمرک ایران در سال ۹۴ صادرات فرش ۲۹۰ میلیون دلار، سال ۹۵ حدود ۳۹۵ میلیون دلار و در سال ۹۶ میزان صادرات فرش کشور به ۵۰۰ میلیون دلار افزایش یافته است.
وی با بیان این‌که صادرات فرش دستبافت استان در ۹ ماه نخست سال ۹۷، نسبت به ۹ ماه سال گذشته، ۸.۱ درصد افزایش یافته است، خاطرنشان می‌کند: میزان صادرات فرش دستباف استان در سال ۹۶، حدود ۱۵۰ میلیون دلار و در ۹ ماهه نخست سال جاری، ۱۱۸ میلیون دلار بوده است.
به گفته وی، صادرات فرش عمدتاً از گمرکات تهران انجام می‌شود و ۳۵ درصد تولید و صادرات فرش کشور متعلق به آذربایجان شرقی است.
رئیس اداره فرش سازمان صمت استان با بیان این‌که مشکلات مربوط به صادرات فرش منحصر به استان نبوده و تقریباً به صورت کشوری است، متذکر می‌شود: موانع صادرات به دوبخش عوامل خارجی و داخلی تقسیم شده و مشکلات مربوط به نقل وانتقال ارز به عنوان یکی از پیامدهای تحریم‌های اقتصادی از موانع داخلی است.
وی با بیان این‌که افزایش هزینه مواد اولیه و دستمزد باعث افزایش قیمت فرش شده است، اظهار می‌کند: قیمت پایین تولید فرش یکی از بزرگ‌ترین مزیت‌های رقابتی رقبای ایران در این زمینه است که البته به یکی از موانع صادرات فرش ایرانی تبدیل شده، با این حال علی رغم وجود این موانع، فرش ایرانی همچنان رتبه‌ی اول صادرات را در بین سایر صادرکنندگان جهانی دارد.
وی با بیان این‌که تقاضای جهانی فرش دستبافت به دلیل اشباع شدن برخی از بازارهای سنتی در دنیا کاهش یافته است، ادامه می‌دهد: تغییر سلیقه مشتریان از دیگر موانع خارجی بوده؛ به طوری که بافندگان ایرانی همچنان به تولید نقشه‌های سنتی پافشاری می‌کنند در حالی که کشورهای هند، پاکستان، ترکیه، نپال، افغانستان و سایر رقبا با تغییر در نقشه‌ی فرش‌های تولیدی براساس سلیقه مشتریان سعی در تسخیر جایگاه ایران در بازارهای جهانی دارند.
آویشن در خصوص نحوه توزیع مواد اولیه و تأثیر افزایش قیمت مواد اولیه بر افزایش قیمت فروش فرش، اعلام می‌کند: تولید و توزیع مواد اولیه بر عهده بخش خصوصی بوده و هیچ گونه کمبودی در این بخش وجود ندارد ولی به علت افزایش نرخ ارز، قیمت مواد اولیه فرش نیز افزایش یافته است.
وی اظهار می‌کند: با افزایش نرخ مواد اولیه هزینه تولید فرش نیز افزایش داشته ولی از آن جایی که ۸۰ درصد هزینه تولید فرش مربوط به دستمزد بوده و تنها ۲۰ درصد از آن مربوط به مواد اولیه است، این افزایش تأثیر زیادی در هزینه‌های تولید فرش نداشته است.
رئیس اداره فرش سازمان صمت استان با اشاره بر تأثیر افزایش قیمت فرش دستباف بر بازارهای داخلی و خارجی، می‌گوید: با افزایش قیمت فرش انتظار می‌رفت بازارهای این کالا تحت تأثیر قرار گیرد ولی از آن جا که افزایش نرخ ارز مشمول ارز حاصل از صادرات این کالا نیز می‌شود، در ماه‌های اخیر شاهد رونق بازار داخلی و افزایش تولید فرش به طور محسوس بوده‌ایم و انتظار می‌رود در ماه‌های آتی نیز شاهد افزایش صادرات فرش باشیم.
وی یادآور می‌شود: اشتغال زایی در حوزه فرش در مقایسه با دیگر بخش‌های صنعتی بیشترین میزان را به خود اختصاص داده است به طوری‌که در این حوزه برای ۲۰۰ هزار نفر به صورت مستقیم و ۶۰۰ هزار نفر به صورت غیرمستقیم با کم‌ترین سرمایه، اشتغال زایی شده است.
۵۰۰ هزار نفر از صنعت فرش در استان ارتزاق می‌کنند
رئیس اتحادیه تولید کنندگان و صادرکنندگان فرش دستباف تبریز نیز در گفت‌وگو با ایسنا، با بیان این‌که صنعت فرش تولید ملی واقعی است، اظهار می‌کند: ۵۰۰ هزار نفر از صنعت فرش در استان ارتزاق می‌کنند، ۲۰۰ هزار نفر در سطح استان به طور مستقیم و غیر مستقیم به بافتن فرش دستباف و صنایع بافتنی‌های دستی از جمله فرش دست باف، ورنی، گلیم و غیره مشغول هستند.
اسماعیل چمنی ادامه می‌دهد: صنعت فرش دستباف تنها شامل بافندگی نیست بلکه شامل طراحی، روفه گری، رنگرزی، قالیشویی، ایجاد دار قالی، پرداختنی، نقاشی، نقطه چینی، ریز فروشی و باربری است به طوری‌که در کنار بافندگی فرش نزدیک به ۳۰ شغل در صنعت فرش ایجاد می‌شود.
وی با بیان این‌که فرش دستباف و بافتنی‌های دستی بیشترین اشتغال بخش خصوصی استان را تشکیل می‌دهد، می‌گوید: با توجه به مشکلات اشتغال، صنعت فرش اولویت اصلی برای اشتغال زایی در استان محسوب می‌شود، بافندگی فرش در استان اکثراً خانگی است و بافندگان در خانه‌های خود، فرش‌های ارزشمندی را تولید می‌کنند، این صنعت باعث شده بنیان خانواده محکم شود و بافندگان فرش در کنار خانواده‌ها کالایی تولید کند که محوریت و رهبریت آن در جهان با ایران است به طوری‌که می‌توان این کالا را در منازل مقامات جهانی به وفور مشاهده کرد.
وی با بیان این‌که فرش دستباف تبریز سفیر فرهنگی ایران در اقصی نقاط جهان است، خاطرنشان می‌کند: تحریم‌ها روی صادرات فرش به بازارهای جهانی تأثیر گذار بوده و این عامل از صادرات آن جلوگیری می‌کند، کشورهای آسیایی در حوزه خلیج فارس کشورهای عربی، ژاپن، آلمان، ایتالیا؛ ترکیه، کانادا و آمریکا از اصلی ترین کشورهای خرید فرش دستباف ایران بودند ولی اخیراً خرید و فروش فرش ایران نیز در آمریکا ممنوع اعلام شد.
رئیس اتحادیه تولید کنندگان و صادرکنندگان فرش دستباف تبریز با بیان این‌که طبق آمار بیش از ۳۵ درصد صادرات و تولید فرش متعلق به آذربایجان شرقی است، ادامه می‌دهد: با توجه به این‌که ۳۵ درصد تولید و ۳۵ درصد صادرات فرش در استان انجام می‌شود، طبق نرم کشوری باید میزان بیمه شدگان نیز ۳۵ درصد باشد ولی تعداد بیمه شدگان در سطح کشور حدود ۱۰ درصد است.
وی با بیان این‌که تعداد بیمه شدگان صنعت فرش در استان کم‌تر از ۵۰ هزار نفر است، متذکر می‌شود: در حال حاضر در سطح استان ظرفیت ۲۰۰ هزار نفری برای بیمه شدن داریم و قانون آن در مجلس تصویب شده است.
وی بیمه را یکی از اصلی‌ترین دغدغه‌های بافندگان می‌داند و می‌گوید: زمانی که بیمه‌ی بافنده‌ای متوقف می‌شود، از آینده‌ی کاری خود دلسرد می‌شود، در حالی که تمامی متولیان وظیفه دارند به مردم امید داده و همت خود را نه تنها در شعار بلکه در عمل نشان دهند.
چمنی با بیان این‌که اکنون قیمت برخی مواد اولیه‌ی فرش مانند ابریشم و پشم نسبت به سال گذشته افزایش یافته، متذکر می‌شود: افزایش مواد اولیه فرش باعث شده بافندگان توانی برای خرید مواد اولیه و تولید فرش نداشته باشند و این عامل باعث مشکلات زیادی در آینده خواهد شد.
بر اساس این گزارش، مسئولان «شورای جهانی صنایع دستی» در سال ۲۰۱۵، از کارگاه‌های بافت، رنگرزی، بازار فرش و دانشکده فرش دانشگاه هنر اسلامی بازدید و در نهایت، تبریز را به عنوان «شهر جهانی بافت فرش» ثبت کردند. در عکس منتشر شده از دیدار «دونالد ترامپ» با رهبر کره شمالی نیز فرش هریس آذربایجان خود نمایی می‌کند؛ این در حالیست که پیش از این ترامپ خرید و فروش فرش ایرانی را در آمریکا ممنوع اعلام کرده و هر روز دستورات جدیدی برای تحریم کالاهای ایرانی صادر می‌کند.
می‌توان با قاطعیت گفت که تبریز، مهد فرش است، فرشی که می‌تواند به عنوان تولید کاملاً ملی، اشتغالزایی کرده و رونق اقتصادی و ارز آوری به همراه داشته باشد. مشکلات مربوط به نقل وانتقال ارز به عنوان یکی از پیامدهای تحریم‌ها، عدم گرایش هنرمندان به بافت طرح‌های جدید و ایجاد خلاقیت در هنر قالی بافی و عدم حمایت‌های کافی دولت از دست اندرکاران این هنر صنعت، موانعی پیش روی تولید فرش دستبافت قابل رقابت و عرضه، در سطح جهانی هست.