بیغوله‌هایی به نام کاخ‌های پهلوی

در جزیره کیش عمارت‌های شاخصی از دوره پهلوی دوم باقی مانده که از بین آن‌ها دو ساختمان، اقامتگاه خاندان محمدرضا، شاه دوم پهلوی بوده که سال‌ها است به حال خود رها شده‌اند و رو به ویرانی‌اند.
به گزارش ایسنا، کاخ شماره یک معروف به «کاخ کیش الیت» که در سال ۱۳۸۷ به شماره ۲۴۳۸۰ به عنوان اثر ملی ثبت شده است، اقامتگاه اصلی محمدرضا پهلوی در این جزیره بوده که پس از دوران مُهر و موم، به تجارت‌خانه تبدیل شد و بعدها تا پیش از سال ۸۰ هم به بازارچه تغییر کاربری داده شد.
بنا به اطلاعاتی که سازمان منطقه آزاد کیش در اختیار ایسنا قرار داده، مالک کنونی این کاخ ستاد اجرایی فرمان امام (ره) است؛ همان نهادی که مالکیت کشتی یونانی را در اختیار دارد؛ کشتی پوسیده و به گِل نشسته‌ای که این روزها گردشگران شاهد شکستن کمر و ریزش آن در سمت دیگری از این جزیره هستند.
اطراف کاخ الیت سال‌ها است که فنس‌کشی شده. راه‌های ورود به آن مسدود شده. روی قفل درهای ورودی جوش خورده تا از تاراج بیش از حد این عمارت جلوگیری شود. تابلو ورود ممنوع در محوطه کاخ دیده می‌شود. روی تابلوی ثبتی کاخ الیت متذکر شده است که «این بنا به شماره ۲۴۳۸۰ در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده است و هرگونه دخل و تصرف در آن جرم محسوب می‌شود». روی یک تابلوی دیگر که در ورودی اصلی نصب شده با حروفی بزرگ و به رنگ قرمز نوشته شده: «این ملک اختصاصی است و از ورود به آن جدا خودداری فرمایید». با این همه تذکر اما ورود به کاخ خیلی هم سخت نیست.

یکی از درهای کاخ باز است. نشانه‌هایی از تردد افراد زیادی در ساختمان دیده می‌شود. به نظر می‌آید این کاخِ خالی از سکنه خیلی هم روز و شب سوت و کوری ندارد. وندالیسم روی دیوارهای کاخی که زمانی تجارت‌خانه و بازارچه شده بود، فریاد می‌زند. رد پای هرزنویس‌ها خیلی تازه است. تمام شیشه‌ها خرد شده و راه نفوذ رطوبت به داخل بنا باز است. ترک‌های بزرگی روی دیوارهای بیرونی عمارت دیده می‌شود. دیوارهای داخلی هم پوسیده شده. اثر سوختگی روی نمای چوبی داخل ساختمان دیده می‌شود. کسی اطلاع دقیقی ندارد که این کاخ زمانی آتش گرفته باشد یا نه!

در طبقه پایین کاخ اتاق‌هایی قطار شده‌اند که بعدها کاربری تجاری به آن‌ها داده شده است. هنوز پلاک‌های شماره شده در سازمان منطقه آزاد کیش و ملحقات مغازه‌دارها در این اتاق‌ها دیده می‌شود. در دوره‌ای که کاخ تغییر کاربری داده شده بخش‌هایی به آن اضافه شده که تفاوت معماری آن کاملا مشهود است. داخل عمارت دیگر هیچ شباهتی به کاخ شاهی ندارد.

با آن‌که در و دیوار فلزجوش و اطراف ساختمان فنس‌کشی شده اما کاملا به حال خود رها شده است و مراقبتی در کار نیست. به نظر نمی‌رسد مالک برای این عمارت که در یکی از بهترین نقاط ساحلی کیش قرار گرفته، برنامه‌ یا ایده‌ای داشته باشد.
«الیت» اسکلتی از یک خاطره است که قایق‌های تفریحی هر چند دقیقه مقابلش توقف می‌کنند و به مسافران درباره کاخی که استراحتگاه زمستانی شاه دوم سلسه پهلوی بوده توضیحی کوتاه داده می‌شود و بعد قایق در همان خط دریا مسیرش را ادامه می‌دهد. در اطراف کاخ هیچ شناسنامه‌ای جز تابلوی ثبتی که مقابل عمود آفتاب رنگ باخته، دیده نمی‌شود.

ساختمانی که معماری متفاوتی را از دیگر کاخ‌های دوره پهلوی به رخ می‌کشد به جای انتظار کشیدن برای ویرانی دست‌کم می‌توانست جای خالی موزه خلیج فارس را پر کند. هرچند به تازگی در نقطه‌ای کم تردد از کیش ساختمانی را با معماری مدرن علم کرده‌اند که نام موزه خلیج فارس را یدک می‌کشد اما کاربری آن گالری و سینما است و نشانه‌ای از موزه‌ای که یادآور خلیج فارس باشد در آن پیدا نمی‌شود. در بسیاری از کشورها کاخ‌ها هیچ‌گاه روزهای خالی را به خود نمی‌بینند، یا موزه می‌شوند یا هتلی لوکس که علاوه‌بر خواب، خاطره می‌فروشند.
درباره عمارت‌های پهلوی کیش منابع مستند و دقیقی در دست نیست، اطلاعات موجود نیز معمولا با کمی موضع‌گیری تاریخی نگارش شده است. جست‌وجوها به خاطرات آیت‌الله هاشمی رفسنجانی ختم می‌شود که مرحله دوم سازندگی کیش به دوران ریاست جمهوری وی برمی‌گردد. مرحوم هاشمی رفسنجانی در هفتم بهمن ۶۸ در دیدارش از کاخ شاه در جزیره کیش روایت کرده است: «کمی در ساحل دریا مقابل اقامتگاه قدم زدم. مهدی توضیحاتی درباره ساحل کیش می‌داد. به کاخ شاه رسیدیم. متصدی پروژه اصلاح کاخ که آن را برای دفتر تجارت بین‌الملل اجاره کرده، توضیحاتی داد. گفت ۶۰۰ میلیون تومان هزینه می‌کند و ماهی ۱۲ میلیون تومان به سازمان عمران کیش اجاره می‌دهد و امید دارد که سود خوبی هم ببرد. »
برخی منابع اینترنتی در ادامه این خاطره نوشته‌اند: «با اجرا نشدن تعهدات شرکت یاد شده و بروز اختلاف، داوری این دعوا در سال ۱۳۷۸ بدون رعایت اصل ۱۲۹ قانون اساسی (لزوم اخذ مصوبه هیأت وزیران و اطلاع مجلس در خصوص ارجاع دعاوی راجع به اموال عمومی و دولتی به داوری) به سه تن از وکلای منتخب طرفین واگذار شد که بر اساس رأی آن‌ها، کاخ به شرکت یاد شده تحویل داده شود که به خاطر اهمیت و ارزش تاریخی کاخ و نیاز به نگهداری و بهره‌برداری بقیه از آن، در سال ۱۳۸۳ (شش سال قبل از انقضاء مدت اجاره موضوع تخلیه و تحویل آن به شرکت مذکور مطرح و در یک اقدام ناباورانه چندین هکتار از مرغوب‌ترین اراضی جزیره کیش تحت عنوان تهاتر ـما به ازاء تخلیه و تحویل کاخ) به شرکت مذکور واگذار شد. بعد از چالش‌های متعدد حقوقی نهایتاً در سال ۸۶ مقرر شد شرکت مزبور مبلغی حدود ۹۰ میلیارد ریال از مبالغ فوق به سازمان منطقه آزاد کیش مسترد شود. » در سمت دیگر جزیره «کاخ شماره دو» قرار دارد، از ساحل فاصله دارد و به مناطق ویلایی که همزمان با ساخت این کاخ‌ها کلنگشان به زمین زده شد، نزدیک‌تر است. محلی‌ها این کاخ را به نام «ولیعهد» می‌شناسند. اطراف آن سال‌ها است فنس‌کشی شده و به بیغوله‌ای خاموش با دیوارهایی ترک برداشته و پنجره‌هایی بدون شیشه تبدیل شده است. در نزدیکی کاخ سطل‌های زباله مستقر شده که بوی نامطبوعی را در حاشیه آن پراکنده کرده است.
مالکیت کاخ کوچکتر با سازمان منطقه آزاد کیش است، منابع مطلع در این سازمان می‌گویند که اخیرا مرمت این عمارت آغاز شده. ایده اولیه این است که آن را به خانه هنرمندان با کاربری‌های هنری تبدیل کنند. در نزدیکی هتل شایان، دیگر عمارت باقی مانده از دوران توسعه گردشگری کیش که همچنان با هویت قبلی خود به حیات ادامه می‌دهد، ساختمانی با معماری مشابه بناهای پهلوی این جزیره دیده می‌شود که مردم محلی باور دارند شبیه تاج است اما منابع مستندی دال بر تشبیه معماری «ساختمان ساحل کیش» معروف به کازینو، با تاج وجود ندارد. دقیقا مشخص نیست مالکیت ساختمان اکنون به کجا واگذار شده است اما در سال ۱۳۹۴ رییس گروه زنجیره‌ای هتل‌های وابسته به بنیاد تعاون نیروی انتظامی از واگذاری ساختمان کازینو به این گروه و تغییر کاربری آن به رستوران خبر داد. پس از انقلاب، «ساختمان ساحل» به منظور حفظ ارزش معماری آن در سطح جزیره کیش، بازسازی و کاربری‌هایی چون استودیو بازی‌های فوق مدرن، کافی‌شاپ با تراس اختصاصی رو به دریا، رستوران با دید ۳۶۰ درجه به دریا و جزیره و کافه کتاب و کافی‌نت برای آن تعریف شد. این ساختمان از آن دوره تا به امروز هیچ کاربری نداشته و غیرفعال بوده است.
فصلنامه معماری و ساختمان در شماره بهاره ۹۶ پژوهشی را منتشر کرد که در آن به معماری خاص عمارت‌های به جای مانده از دوره پهلوی دوم در جزیره کیش اشاره کرده است. ساختمان‌هایی که برخی از آن‌ها محکوم شده‌اند تا نادیده گرفته شوند. بعضی از سازه‌های یاد شده از این جمله‌اند؛ بازار فرانسوی‌ها، کاخ نخست وزیری (ساختمان امور زنان)، مجموعه ویلاهای ارم و دلفین و فردوس، مجموعه هتل و ویلاهای آبادگران، سیمرغ و تاپ رز، ساختمان اداری بازار فرانسه (ساختمان دانشگاه آزاد اسلامی)، مجموعه مسکونی کمپ معمار، ساختمان بانک ملی، فرودگاه کیش، پاویون اختصاصی و هتل گلدیس. علاوه بر این، تعدادی بنا در مقیاس کوچک و عموما با کاربری تاسیسات شهری و خدماتی در سراسر کیش به چشم می‌خورد که تقریبا همگی آن‌ها شناسنامه‌ای شفاهی دارند که باید از راویان بومی شنید.
روزنامه کیهان در ۲۶ اسفندماه سال ۱۳۵۷ گزارش کرده است: «در کیش وسایل موجود در کاخ‌های چهارگانه شاه سابق، رضا پهلوی، نخست وزیر،  وزیر دربار سابق صورت‌برداری و درهای کاخ‌ها مهر و موم شد. چند هتل بزرگ ۴۰۰ اتاقی، ۵۰۰ ویلای مدرن و کاخ‌ها و ساختمان‌های متعدد جانبی آن، قایق‌های متعدد فوق مدرن شاه سابق که با موتورجت کار می‌کند، وسایل کازینو که هر دستگاه از ماشین‌های قمار آن تا ۱۲ میلیون تومان ارزش دارد، همگی در اختیار نیروهای انقلاب اسلامی است. نماینده امام پیشنهاد کرده بود که می‌توان با کسب اجازه از امام خمینی یک دانشگاه علوم دریایی در کیش تاسیس کرد و در هتل ها و ویلاها و خانه های سازمانی نیز دانشجویان و استادان اقامت کنند. »
سوای سرنوشتی که تا کنون برای این ساختمان‌ها رقم خورده، در پژوهش ابولفضل جعفرپور ـ فارغ‌التحصیل کارشناسی ارشد معماری دانشگاه تهران ـ که در شماره پنجاهم فصلنامه معماری و ساختمان، بهار ۱۳۹۶ چاپ شده به لزوم اهمیت حفظ و نگهداری این سازه‌ها که حاصل سرمایه یک ملت از دوران ثروت‌اندوزی ایران از درآمدهای نفتی بوده، اشاره و یادآور شده است: «مهم‌ترین رویکرد توسعه کیش در این دوران (پهلوی)، تبدیل این جزیره بکر به مقصد اول گردشگری خاورمیانه و رقابت با مقاصد گردشگری تراز اول جهان بود. این دسته از ساختمان‌ها با مصالح و تکنولوژی جدید و با فرم مدرن و به صورت کاملا هماهنگ و مدیریت شده ساخته شده‌اند که در طراحی آنها عمدتا از قواعد مشخصی استفاده شده است. برخی ویژگی‌های این نوع معماری و مهم‌تر از همه جنبه‌ی فرمی آن، در اولین برخورد، نگاه هر بیننده را به خود جلب می کند. این شیوه معماری در ایران منحصر به جزیره کیش است. اکنون تعدادی از ساختمان‌های مربوط به آن دوره در این جزیره به یادگار مانده است که تمامی آن‌ها واجد ارزش هنری بوده و بی‌شک شایسته قرارگیری در فهرست میراث فرهنگی و ملی است. »