سدهایی که حیات منطقه را می بلعد

آبگیری سد 'ایلیسو' در ترکیه که بر اساس برخی آمارها از بزرگترین سدهای مخزنی جهان است و تقریبا سه برابر بزرگترین سد ایران یعنی 'کرخه' گنجایش دارد، در هفته گذشته از مهمترین خبرهای کشور همسایه بود که بی سر و صدا آغاز شد.
دولت ترکیه در سال ۱۹۳۶ با ایده ای که گفته شده به احتمال زیاد از جانب کشورهای اروپایی به آنکارا ارایه شد، اجرای طرحی را در جنوب شرق ترکیه در دستور کار قرار داد که بزرگترین طرح کشاورزی - صنعتی در این کشور شناخته می شود.
این طرح که به زبان ترکی استانبولی ' Guneydogu Anadolu Projesi ' نام دارد، به اختصار طرح ' GAP ' (گاپ) شهرت یافته است.
'گاپ' که یک طرح بزرگ عمرانی است، از سال ۱۹۸۰ به صورت جدی در دستور کار دولت ترکیه قرار گرفت. بر اساس این طرح آنکارا در نظر دارد، چندین سد و نیروگاه برق آبی را بر بخش بالا دستی رودخانه‌های 'دجله' و 'فرات' که از کوه‌های 'آناتولی' مرکزی سرچشمه می‌گیرند و از جنوب شرقی آن کشور به سوریه و عراق سرازیر می‌شوند، احداث کند.
ترکیه همچنین مدعی است که اجرای گاپ، نه تنها موجب تولید برق و ایجاد شبکه های آب رسانی برای توسعه کشاورزی در جنوب این کشور می شود، بلکه احداث سدهای عظیم بر روی این دو رودخانه موجب کنترل سیلاب هایی می شود که همه ساله خسارت های زیادی را بر کشاورزی منطقه وارد می کند.
علاوه بر این اجرای گاپ موجب احداث هزاران کیلومتر جاده، راه آهن، چندین فرودگاه بزرگ، ایجاد جاذبه های گردشگری، احداث ده ها کارخانه، بیمارستان و مدرسه و سایر امکانات مدرن می تواند زمینه رفاه بیشتر مردم ترکیه را نیز فراهم سازد.
دولت ترکیه، برای اجرای کامل این طرح 30 سال زمان و ۳۲ میلیارد دلار بودجه در نظر گرفته که احداث سد ایلیسو تنها یکی از گام های این طرح بزرگ به شمار می رود.
ترکیه پیش از احداث سد ایلیسو، سد بزرگی را در سال 1992 بر روی رودخانه دجله و فرات به نام ' آتا ترک' احداث کرد که بزرگترین سد مخزنی ترکیه و مجموعه کشورهای اروپا است. گفته شده که این سد از لحاظ حجم کار ساختمانی پنجمین سد بزرگ جهان و از لحاظ تولید برق آبی نیز در مقام سوم جهان قرار دارد.
ترکیه قصد دارد در قالب طرح گاپ ۱۴ سد بر روی فرات، ۸ سد بر دجله و در مجموع ۱۹ نیروگاه برق آبی بسازد. پس از اتمام طرح ، حدود ۷/۱ میلیون هکتار زمین کشاورزی زیر آبیاری مستقیم قرار خواهد گرفت و سالانه ۵۵ میلیارد کیلووات ساعت برق نیز از این نیروگاه ها تولید خواهد شد.
همان طور که در نقشه های منطقه مشخص شده، رود فرات از کوهستان‌های شرق آناتولی سرچشمه گرفته و به سوی کشورهای سوریه، عراق و خلیج فارس سرازیر می شود.
رود دجله نیز از دامنه جنوبی رشته کوه 'توروس' در شرق ترکیه سرچشمه می‌گیرد و پس از ورود به عراق از میان شهرهای بزرگی چون 'بغداد' و 'موصل' عبور کرده و به فرات می‌رسد. دجله و فرات سرانجام به رود کارون پیوسته و 'اروندرود' را تشکیل می‌دهند و در پایان نیز مجموعه آب های این رودخانه ها به خلیج فارس سرازیر می‌شود.

** سدهایی که حیات منطقه را نشانه گرفته اند
ساخت سد بر روی رودخانه ها از تلاش دولت ها برای توسعه کشاورزی و کنترل سیلاب ها و نیز تولید برق حکایت دارد. از سوی دیگر تعداد سدهای یک کشور نیز از نشانه های توسعه آن کشور محسوب می شود و همین امر بسیاری از دولت ها را تشویق به احداث سد بر روی رودخانه های سرزمین تحت حاکمیت خود می کند.
بدون تردید ساخت سد نه تنها موید توسعه یک کشور می باشد، بلکه در صورت بهره برداری صحیح بستر رفاه عمومی را نیز فراهم می کند و به همین علت ساخت سد همواره دارای توجیه اقتصادی بوده و حمایت ملی را نیز به همراه داشته است.
اما گاه اتفاق می افتد که احداث سد بر بالا دست یک رودخانه که میان دو یا چند کشور در جریان است، موجبات کم آبی و در نتیجه بروز بحران را در کشورهای پایین دستی ایجاد می کند که همین امر باعث کدورت و بروز اختلاف میان دولت ها می شود. هچنین ساخت سد در بیشتر موارد موجب بی نظمی در اکوسیستم منطقه و نواحی اطراف می شود.
موضوع اختلاف ایران و افغانستان بر سر حق آبه رودخانه 'هیرمند' و سد سازی بی رویه افغان ها بر روی رودخانه بالا دستی از نمونه های ملموس در این زمینه است.
یکی از مواردی که سدسازی بدون در نظر گرفتن حق آبه کشورهای پایین دستی باعث بروز آن می شود، موضوع بهم ریختگی اکوسیستم منطقه و خشک شدن رودخانه های پایین دستی و در نتیجه بروز بی نظمی در اقلیم نواحی اطراف رودخانه مادر است.
کارشناسان معتقدند که گرد و غباری که سال هاست مهمان ناخوانده مردم عراق و جنوب ایران شده و موجبات مشقات و خسارت های فراوان بوده، ناشی از سد سازی هایی است که دولت ترکیه بر روی رودخانه دجله و فرات انجام داده و همین امر موجب کم آبی رودخانه های پایین دستی و نیز کاهش حجم ورودی آب به تالاب های 'هورالعظیم' (حورالعظیم) در منطقه مرزی ایران بوده و به رغم اینکه آنکارا تضمین هایی را برای حق آبه کشورهای پایین دستی به خصوص عراق و سوریه داده، اما کم لطفی های دولت ترکیه در قول هایی که در این زمینه داده، موجبات خشک شدن نواحی مرکزی عراق و در نتیجه ایجاد پدیده گرد و غبار شده است.
اما دولت ترکیه نیز توجیهاتی را در این زمینه ارائه کرده که از مهمترین آنها می توان به تفسیر این کشور از اصل حاکمیت سرزمین دولت ها بر منابع داخلی خود اشاره کرد.

** تفسیر ترکیه از اصل حاکمیت سرزمینی
دنیای امروز که به لطف دانش بشر مسیر پیشرفت را در کمترین زمان ممکن تجربه می کند، بیش از هر زمان دیگر به ' آب ' به عنوان یک سرمایه بنیادین نیازمند است. بر این اساس و بدون تردید جهان امروز با بحران آب و یا بهتر گفته شود، ' کم آبی' روبه رو است و رودخانه ها به عنوان یکی از منابع اصلی تأمین آب مورد نیاز، از جمله عوامل مهم در تعاملات اقتصادی، سیاسی و زیست محیطی کشورها است .
در این شرایط، بسیاری از کشورها در منابع آب رودهای فرامرزی به طور بالقوه دارای اشتراکاتی هستند و همانطور که گفته شد، بی توجهی و یا کم توجهی کشورهای بالا دستی زمینه اختلاف بین دولت ها را برای بهره برداری از این منابع مشترک فراهم کرده یا خواهد کرد.
این اختلافات زمانی شکل جدی تری به خود می گیرد که دو کشور دارای منبع آبی مشترک بر سر استفاده از آن توافق نظر ندارند و یا یکی از کشورها با ارائه تفاسیری از حق حاکمیت سرزمینی، حق خود را در استفاده و بهره برداری از منبع یا منابع آبی مشترک بیش از دیگری بداند، در این صورت است که بر اثر کمبود آب یا بهره برداری بی رویه اختلافات آغاز شده و منجر به نزاع و فشار به منابع آب می شود.
روشن شدن جنبه های حقوقی این اختلافات و شفاف سازی در مورد حق و حقوق و اختیارات دولت های ذیربط می تواند راهگشای حل تنش و حتی جلوگیری از بروز تنش باشد.
بنابراین در همین راستا طرح مسایل مهم و راهبردی مانند توسعه پایدار حوضچه های رودخانه ای و مدیریت یکپارچه منابع آبی و حفاظت از محیط زیست در بهره برداری از آب های مشترک ضرورت پیدا می کند .
شاید تا حدود زیادی اختلاف ترکیه و عراق در موضوع بهره برداری آنکارا از رودخانه های دجله و فرات در بالادست آن، به تفسیری مرتبط می شود که ترکیه از حق حاکمیت سرزمینی ارائه کرده است.
کارشناسان حقوق بین الملل معتقدند، در حقوق بین الملل 'حق حاکمیت سرزمینی' تنها یکی از چهار عنصر اصلی در خصوص بهره برداری از آب های مرزی است. به عبارت دیگر علاوه بر حق حاکمیت سرزمینی، سه اصل دیگر شامل، تمامیت سرزمین، اشتراک کشورها در آب های یک رودخانه و حاکمیت سرزمینی محدود سه عنصر موثر در این زمینه هستند که متاسفانه ترکیه آنها را نادیده گرفته است.
این دسته از کارشناسان معتقدند که امروزه با رشد برخی فاکتورها در توسعه مناطق و نیز اصل رعایت حقوق بین الملل و توجه به حسن همجواری، اساسا توجه به 'حاکمیت سرزمینی محدود' بر سه اصل دیگر ارجحیت دارد. به عبارت دیگر امروزه اصل حاکمیت سرزمینی محدود به عنوان یک اصل کلی حقوقی و یک واقعیت جهان کنونی پذیرفته شده است. بررسی قراردادهای بین المللی، عقاید کارشناسان حقوقی، احکام دادگاه های بین المللی و تصمیمات متخذه توسط سازمان های جهانی بیانگر آن است که دولت ها بر اساس اصل حاکمیت سرزمینی محدود رفتار می کنند.
این اصل به طور عموم بر این موضوع تأکید دارد که دولت های آبراهی مرتبط، هر کدام در بهره برداری از آبراه حقوقی را دارا هستند که باید بر اساس 'بهره برداری عادلانه' باشد. به همین علت در حقوق بین الملل به این نظریه که مورد اتفاق نظر همه اعضای جامعه جهانی می باشد، 'بهره برداری منصفانه' اطلاق شده است.
بر این اساس دولت های عراق، سوریه و ایران تاکنون و بر اساس اصل ' حقوق منصفانه ' در استفاده از منابع مشترک آبی، هرگونه استفاده بی رویه از رودخانه های دجله و فرات از سوی ترکیه را که موجب بهم ریختگی اکوسیستم و ایجاد بحران کم و بی آب در کشورهای پایین دستی شده را نپذیرفته اند. در این میان اختلاف میان ترکیه و عراق بر سر استفاده بی رویه و غیر منصفانه از رودخانه های فرات و دجله در بالادست بیش از دو کشور دیگر است که همچنان نیز برقرار است.

** نفع اروپا در اجرای گاپ، از واقعیت تا خیال
همان طور که گفته شد کشورهای اروپایی به خصوص آلمان از طرح گاپ حمایت کرده اند و برخی نیز اساسا اجرای این طرح را تحت نظر اروپاییان دانسته و ریشه آن را به آنان نسبت می دهد.
صرف نظر از درست یا غلط بودن این اعتقاد، این سوال مطرح است که چرا اروپاییان اساسا به اینگونه طرح ها علاقه نشان داده و حتی از آنها نیز حمایت می کنند. آنها در حالی که طرح های سدسازی خود را متوقف کرده و حتی در برخی موارد اقدام به تخریب سدهای خود می کنند، چرا از طرح هایی مانند گاپ که اجرا و احداث دهها سد در آن پیش بینی شده، حمایت می کنند. پاسخ به این سوال شاید بتواند کلید معمای تغییرات اکوسیستمی منطقه و حتی اختلافات میان کشورهای همسایه منطقه باشد.
' برنارد فافن باخ' یکی از مقام های ارشد اقتصادی اتحادیه اروپا چندی پیش در گفت و گو با شبکه خبری 'رویترز' اعلام کرد که جهان در آستانه یک فاجعه غذایی قرار دارد و به همین علت باید راه های بهتری را اندیشید تا هم از بحران های کنونی و هم از آینده نامشخص آن ممانعت به عمل آورد.
وی تصریح کرد: بسیاری از کشورهای در حال توسعه ما را به محافظه‌کاری متهم می‌کنند، در حالی که شرایط جدید، سیاست‌گذاری تازه‌ای می‌طلبد و اتحادیه اروپا مجبور است به آن واکنش نشان دهد. بهترین واکنش اروپا اندیشیدن درباره نحوه مقابله با ناامنی غذا در آینده است.
آنچه که فافن باخ به آن اشاره نکرد، نحوه دسترسی و ایجاد امنیت غذایی است که کشورهای اروپایی از گذشته نه چندان دور به طور جد به آن فکر کرده و امروزه نیز به گونه ای جدی تر آن را دنبال می کنند.
برخی صاحب نظران معتقدند که اروپاییان در همین راستا مناطق یا سرزمین هایی را در دور و نزدیک خود در نظر گرفته اند که این مناطق در صورتی که بکر نگه داشته شوند و سرمایه گذاری های به هنگامی نیز در آن صورت بگیرد، قادر خواهند بود غذا و به طور عموم غلات مورد نیاز آنان را در آینده تامین کند. یکی از این سرزمین ها جنوب شرق ترکیه است. جایی که ساکنان آن به طور عموم کُرد هستند و سرزمین وسیعی است که علاوه بر پر آبی امکان برآورده کردن این نیت ساکنان قاره سبز را نیز دارا می باشد.
بر این اساس طرح گاپ و ساخت سدهای بزرگ بر روی رودخانه های دجله و فرات در بالا دست که اجرای کامل آن می تواند خسارت های جبران ناپذیری را بر اکوسیستم و نیز اقتصاد ساکنان کشورهای منطقه وارد ساخته و موجبات بروز بحران های زیادی را در منطقه فراهم سازد را باید در راستای یک طرح حساب شده و البته مخرب مورد حمایت اروپا در منطقه ارزیابی نمود و هر گونه حمایت کشورهای اروپایی از این طرح را نیز باید در راستای تامین منافع آنها و با دیده تردید نگاه کرد.