چگونگی حمایت از دانش‌آموزان در معرض آسیب در طرح«نماد»

به گزارش مردم سالاری آنلاین، اولین بار در سال ۹۴ سندی با عنوان «سند ائتلاف نظام مراقبت اجتماعی دانش آموزان» در راستای تلاش سازمان یافته علمی و فراقوه‌ای به منظور کنترل و کاهش آسیب‌های اجتماعی دانش آموزان تصویب شد.

در واقع طبق این سند، آموزش و پرورش به همراه ۱۴ نهاد دیگر مکلف به اجرای نظام مراقبت از دانش آموزان در برابر آسیب‌های اجتماعی است. اجرای این نظام پنچ مرحله اعم از غربالگری، تشخیص، آموزش، توانمندسازی و مداخله و درمان دارد و  ۵ هدف ایمان، نشاط، امید، هویت و خردورزی به عنوان محورها و هدف‌های اصلی این برنامه است.

غربالگری به اولیاء و آموزش و پرورش کمک می‌کند آسیب دانش آموز تشخیص داده شود که از نظر سلامت روانی و اجتماعی در چه مقطعی است. در غربالگری مباحث افسردگی و خشونت و آرامش و کنشگری اجتماعی سنجیده می‌شود. اگر تشخیص داده شود دانش آموز در شرایط فوریت روانی اجتماعی است، به مراکز مشاوره و درمانگران ارجاع داده می‌شود.

گرچه از آن زمان تا کنون تلاش‌های جسته گریخته‌ای برای استقرار و اجرای این طرح انجام شده اما مکفی نبوده است. در همین راستا امسال بیش از ۵ میلیون دانش‌آموز در این طرح غربالگری شده و مشاوران آموزش و پرورش در حال بررسی موارد پرخطر هستند.

در این راستا امیر تجلی‌نیا، مدیرکل امور تربیتی، مشاوره و مراقبت در برابر آسیب‌های اجتماعی وزارت آموزش و پرورش، در گفت‌وگو با ایسنا، درباره طرح نماد (نظام مراقبت‌های اجتماعی دانش آموزان)، اظهار کرد: بررسی و مرور شواهد مختلف نظری، تجربی و میدانی نشان می دهد که آسیب‌های اجتماعی و رفتارهای پرخطر در بین کودکان و نوجوانان در کشور ما، تحت تاثیر و فشار عوامل و زمینه‌های سبب ساز گوناگون فرهنگی و اجتماعی است و تحت تاثیر این عوامل روند نامطلوبی را طی می کنند که برخی از نمودهای بیرونی و عینی آن می تواند در مصادیقی چون گرایش به دخانیات، مصرف مواد، خشونت و انحرافات اخلاقی و مصادیق مشابه دیگر خود را نشان داد.

وی با بیان اینکه گسترش و تشدید متغیرهای زمینه ساز در قالب رسانه‌ها و شبکه‌های اجتماعی مجازی که منجر به هم افزایی این آسیب‌ها و نیز کاهش سن خطرپذیری می‌شود بیشتر موجب نگرانی است، ادامه داد: سوال اینجاست که در چنین شرایطی چگونه می‌توان برای پیشگیری، کنترل و کاهش این آسیب‌ها، اقدام کرد؟، چگونه می توان میزان خطرپذیری دانش آموزان را کاهش داده و کنترل کرد؟، چگونه می‌توان از دانش آموزان در برابر آسیب‌های اجتماعی و رفتارهای پرخطر محافظت کرد؟ و چگونه می‌توان توانمندی دانش آموزان برای مواجهه موثر با آسیب‌های اجتماعی و رفتارهای پرخطر را افزایش داد؟.

مدیرکل امور تربیتی، مشاوره و مراقبت در برابر آسیب‌های اجتماعی وزارت آموزش و پرورش، افزود: با توجه به وضعیت موجود و در راستای عمل به منویات مقام معظم رهبری (مدظله العالی) مبنی بر تلاش سازمان یافته علمی و فراقوه‌ای و کنترل و کاهش آسیب‌های اجتماعی ائتلاف ملی به منظور استقرار نظام مراقبت اجتماعی دانش آموزان با هدف استفاده حداکثری از توان و ظرفیت علمی، خدمتی، حمایتی، اجرایی،‌ نظارتی و تأمینی به منظور تحقق پیشگیری رشدمدار و توجه به رشد و تکامل یکپارچه دانش آموزان به صورت مشترک میان وزارت آموزش و پرورش، ریاست جمهوری، سازمان برنامه و بودجه کشور، قوه قضائیه، وزارت کشور، وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی، وزارت تعاون، کار و رفاه اجتماعی، سازمان بسیج مستضعفین، سازمان بهزیستی، دانشگاه توانبخشی و سلامت اجتماعی،کمیته امداد حضرت امام خمینی(ره)، ستاد اجرایی فرمان حضرت امام(ره)، نیروی انتظامی، ستاد مبارزه با مواد مخدر و صدا و سیمای جمهوری اسلامی ایران تشکیل و شورای عالی رفاه و تامین اجتماعی در جلسه مورخ ۱۶ آذر ۱۳۹۴، سندی را با عنوان «سند ائتلاف نظام مراقبت اجتماعی دانش آموزان» تصویب کرد.

تجلی نیا درباره «سند ائتلاف نظام مراقبت اجتماعی دانش آموزان» توضیح داد: این سند که به منظور  هم افزایی و یکپارچه سازی ظرفیت ها و گسترش همکاری ها برای استقرار نظام مراقبت اجتماعی دانش آموزان  تدوین شده است، در شرایطی که مخاطرات تهدید کننده کودکان و نوجوانان، یکی از دغدغه‌های کارشناسان، برنامه ریزان و خانواده‌هاست، می تواند زمینه‌ای امیدبخش برای آموزش، توانمندسازی و مداخلات به موقع پیشگیرانه در زمینه آسیب‌های اجتماعی و رفتارهای پرخطر تهدید کننده کودکان و نوجوانان باشد.

مدیرکل امور تربیتی، مشاوره و مراقبت در برابر آسیب‌های اجتماعی گفت: برنامه نظام مراقبت اجتماعی دانش آموزان( نماد ) مجموعه‌ای نظام یافته از خدمات و برنامه‌هایی است که به منظور مراقبت از دانش‌آموزان در برابر رفتارهای پرخطر، از طریق مداخله به موقع و موثر شامل آموزش، توانمندسازی، غربالگری و حمایت های روانی اجتماعی، انجام می شود و این برنامه به عنوان یکی از طرح‌های تحولی و فوق العاده شناخته می شود.

وی درباره فعالیت‌هایی که ذیل این طرح اجرا می‌شود، بیان کرد: طبق ماده ۴۴ آیین نامه اجرایی ماده ۶ قانون حمایت از اطفال و نوجوانان، وزارت آموزش و پرورش از طریق سامانه نماد (نظام مراقبت اجتماعی دانش آموزان) در تمامی مدارس دولتی و غیردولتی نسبت به پایش مستمر وضعیت تحصیلی و رفتاری دانش آموزان اقدام می کند. مدیر مدرسه با شناسایی دانش آموزان در معرض خطر یا آسیب دیده ضمن ایجاد بستر برای ارایه خدمات آموزشی، مشاوره فردی و خانوادگی و انجام مداخلات مختصر ضروری توسط افراد متخصص، در صورت نیاز به ارایه خدمات حمایتی و تخصصی یا مداخله قضایی، حسب مورد موضوع را فورا به سازمان بهزیستی یا دفتر حمایت از اطفال و نوجوانان دادگستری اعلام می کند.

تجلی‌نیا ادامه داد: چارچوب «نماد»، با تاکید بر سه محور شناسایی، آموزش و مداخله طراحی شده است. البته فعالیت های ترویجی و مکمل هم مورد نظر ائتلاف است اما هر یک از این سه محور شامل فعالیت‌های «شناسایی و غربالگری در مدارس  از طریق  شواهد میدانی و آزمون‌های استاندارد روانی، آزمون‌های خطرپذیری، شواهد کلینیکی و چک لیست‌ها»، «آموزش‌های رشد مدار اعم از آموزش و توانمندسازی معلمان و والدین، تولید برنامه درسی پیشگیری مربوط به هر دوره تحصیلی و منابع کمک آموزشی آن، برگزاری و اجرای دوره‌های آموزشی رشد مدار پیشگیری، اجرای فعالیت‌های مکمل و ترویجی» و «مداخلات وضعی و روانی اجتماعی اعم از اقدامات مداخله‌ای برای کاهش عوامل مخاطره آمیز از جمله اقدامات انتظامی و مناسب سازی فضاها، برگزاری جلسات و دوره‌های آموزشی برای خانواده‌ها به ویژه در موارد لازم التوجه، خدمات و حمایت‌های روانی اجتماعی، معاضدت‌های حقوقی و مالی مورد نیاز، مشاوره‌های خانوادگی و فردی، معاضدت‌های تحصیلی و درمان و بازتوانی» می‌شود.

وی فرایند کامل و جامع نماد را  تشریح کرد و گفت: این فرآیند شامل فعالیت‌های ارتقایی اعم از آموزشی و ترویجی می‌شود. «نماد» به منظور ارتقاء توانمندی‌های روانی اجتماعی دانش آموزان بخش فعالیت‌های ارتقایی را طراحی و راه اندازی کرده است که شامل دو بخش آموزش‌های ارتقایی و فعالیت‌های ترویجی می‌شود. در بخش آموزش‌های ارتقایی، با طراحی  کتابچه‌های مختلف این امکان فراهم شده است که دانش آموزان، والدین و کارکنان بتوانند به منابع آموزشی مورد نیاز خود دسترسی داشته باشند. در بخش فعالیت‌های ترویجی نیز امکان شرکت در فعالیت‌های مکمل و فوق برنامه از قبیل رویدادهای فرهنگی، هنری و ورزشی وجود دارد.

مدیرکل امور تربیتی، مشاوره و مراقبت در برابر آسیب‌های اجتماعی تصریح کرد: بخش فعالیت‌های ارتقایی، یکی از ۵ بخش اصلی برنامه ملی «نماد» است که هم به صورت مستقل و هم به صورت درهم تنیده با چهار بخش دیگر، طراحی شده است به طوری که دانش آموزان، والدین و مدارس، هم به صورت مستقل می توانند محتواهای های مورد علاقه خود در سامانه «نماد» را دریافت و استفاده کنند و هم می توانند بر اساس نتایج غربالگری‌ها، برای بهبود و یا تقویت یک یا چند مهارت خود از این کتابچه‌ها و نیز فعالیت‌های ارتقایی، به صورت موردی استفاده کنند.

تجلی‌نیا درباره اقداماتی که در طرح نماد در راستای غربالگری، شناسایی و تشخیص انجام می شود، توضیح داد: «نماد» پرسشنامه‌هایی را طراحی و در دسترس قرار داده است تا با کمک آن، دانش آموزان وضعیت خود را اظهار و گزارش کنند. روش کار به این صورت است که دانش آموزان دوره تحصیلی متوسطه اول و دوم با مشارکت در تکمیل این پرسشنامه‌ها که ما به آن غربالگری می گوییم، می توانند در تحلیل وضعیت خود مشارکت داشته باشند و از توصیه‌های مشاوران، کارشناسان و متخصصان برای بهبود و یا ارتقاء سلامت روانی اجتماعی، استفاده کنند. البته همین کار را والدین و معلمان نیز می توانند انجام دهند. چراکه در غربالگری «نماد»، پرسشنامه‌هایی نیز برای والدین و معلمان، طراحی شده است که با کمک آن‌ها می توانند درباره دانش آموزان و فرزندان خود، نظر بدهند و از این طریق به محافظت از ایشان، کمک کنند.

وی مداخلات معلمان در کلاس درس  را از دیگر اقدامات مختصر در طرح نماد عنوان کرد و گفت: در «نماد» ابزارهایی طراحی و بارگذاری شده که به معلمان کمک می کند تا بر حسب نوع مشکل دانش آموز، بدانند که در موارد ضروری چگونه می توانند به دانش آموز کمک کنند. این اقدام حداقل از دو طریق آغاز می شود؛ ابتدا به ابتکار معلم و نیز با محوریت بخش «نشانگان» نماد انجام می شود که در آن صورت، محتواهای مداخله مختصر، مرتبط با مشکلی که معلم در کلاس خود می بینید، مطالعه و پیاده می شود. راه دیگر بر اساس یادآوری هایی که مطابق نتایج غربالگری های دانش آموزان کلاس، در کارپوشه معلم فعال است انجام می شود که معلم بر اساس آن  اقدام مختصر خود را با محوریت محتواهای مرتبط با آن مشکل، انجام می دهد.

مدیرکل امور تربیتی، مشاوره و مراقبت در برابر آسیب‌های اجتمای درباره چگونگی فرآیند درمان نیز توضیح داد: در این بخش، خدمات مورد نیاز دانش آموزان در زمینه درمان شامل درمان‌های روانشناختی، روانپزشکی و پزشکی در حیطه های مربوط به سلامت روانی اجتماعی به دانش آموزان ارائه می شود. در این بخش، دانش آموزان با مشارکت در غربالگری و یا از طریق معرفی والدین، معلمان و کلیه همکاران آموزشی، پرورشی و اجرایی، توسط مشاوران و مربیان منتخب مورد بررسی قرار می‌گیرند. پس از تشخیص و سطح بندی مشکل نیز خدمات مورد نیاز برای درمان را در یکی از سطوح مدرسه، منطقه و یا از طریق سایر دستگاه‌ها و مراکز درمانی ارائه می‌شود.

تجلی نیا درباره حمایت اجتماعی که از دانش آموزان در طرح نماد انجام می‌گیرد هم بیان کرد: «نماد»، حمایت های اجتماعی را در دو سطح پایه و تخصصی، برای دانش آموزان، طراحی کرده است. این کمک‌ها، حداقل از دو طریق صورت می گیرد؛ اول آنکه از طریق شرکت در بخش غربالگری «نماد» پس از تحلیل و ارزیابی، خدمات مورد نیاز به دانش آموزان در معرض خطر، ارائه می شود. دوم آنکه از طریق معرفی توسط والدین و یا همکاران آموزشی، پرورشی و اجرایی مدرسه این کمک ارائه می شود که در آن صورت نیز، پس از بررسی و سطح بندی مشکل، از طریق هماهنگی با  دستگاه‌ها و مراکز همکار برنامه «نماد» در خارج از آموزش و پرورش، خدمات مورد نیاز به آنان ارائه می شود.

وی افزود: هدف از برنامه ملی نماد تامین و ارتقای مراقبت‌های اجتماعی از دانش‌آموزان مدارس با رویکرد توانمندسازی مدرسه محور است و هدف ما پوشش تمامی مدارس در سراسر کشور است. تمهید مقدمات برای غربالگری دانش آموزان از هفته آخر آبان ماه صورت گرفته است. در دوره تحصیلی ابتدایی در پایه دوم (آزمون غربالگری اختلالات یادگیری)، در پایه‌های سوم و پنجم (آزمون غربالگری روانشناختی)، در دوره تحصیلی متوسطه اول پایه‌های هفتم، هشتم (آزمون غربالگری روانشناختی) و در دوره تحصیلی متوسطه دوم در پایه دهم (آزمون غربالگری روانشناختی) انجام می شود و در صورت وجود مشکل، آزمون آسیب‌های اجتماعی اخذ می‌شود.

تجلی نیا در پایان گفت: از اجرای برنامه نظام مراقبت اجتماعی دانش آموزان «پوشش کامل دانش آموزان کشور در زمینه آموزش مهارتهای اجتماعی و خودمراقبتی»، «بهبود فرایند شناسایی دانش آموزان در معرض خطر، پرخطر و دارای فوریتهای اجتماعی»، «افزایش سرعت واکنش در فوریت‌های روانی اجتماعی»، «هم افزایی ظرفیت‌ها برای استقرار ارجاع الکترونیکی بین سازمانی»، «هم افزایی برای کنترل متغیرهای تعیین کننده اجتماعی سلامت» و «استقرار نظام مراقبت اجتماعی» مورد انتظار است.