بحران در پایتخت با زلزله ۵ ریشتری!

فرونشست زمین در تهران کم‌کم به بحران جدی بدل می‌شود؛ علاوه بر تاثیرات تدریجی کوتاه‌مدت، شاید عامل ویرانی در زلزله‌های کوچک هم باشد.
روزنامه سازندگی نوشت: در انتظار زلزله ۷ ریشتری نشسته‌اید و ویرانی گسترده پایتخت؟ احتمالا فعلا انتظار بیهوده‌ای است. چون برخی معتقدند تهران برای فرورفتن در یک بحران لرزه‌ای نیاز به زلزله ۷ ریشتری ندارد؛ فقط ۴,۶ ریشتر! هنوز ۲ سال نشده که مردم تهران در شب یلدای سال ۹۶ از ترس زلزله ۵.۲ ریشتری به خیابان‌ها ریختند؛ بعضی از پمپ بنزین‌ها به دلیل هجوم مردم و تمام شدن سوخت تعطیل شدند، بسیاری از خانواده‌ها شب را تا صبح در خیابان‌ها و پارک‌ها و ورزشگاه‌ها گذراندند و راه‌های خروجی تهران پر شد از مردمی که خانه‌های خود را ترک کرده و راهی شهرهای دیگر شدند تا از زلزله‌ای بزرگتر یا پس‌لرزه‌های بعدی در امان باشند. هنوز گاهی که نام زلزله می‌آید مردم شب ۲۹ آذر ۹۶ را به یاد می‌آورند که از ترس و نگرانی تا صبح بیدار ماندند با این حال خبر بد دیگری برای تهران در راه است.
زلزله‌ای که ۲۹ آذرماه سال ۹۶ در تهران و کرج احساس شد و مرکز آن در شهر ملارد بود، هر چند آسیب جدی بر جای نگذاشت و ساختمانی بر اثر شدت زلزله فرو نریخت اما یک زن باردار در ملارد و یک کودک ۱۰ ساله در کرج به دلیل صدمات ناشی از ترس و وحشت، جان خود را از دست دادند و زمین‌لرزه نشان داد که ابتدا جان افراد آسیب‌پذیر را بیشتر می‌گیرد. حالا اما خبر وحشتناک‌تری در راه است. خبری که به شهروندان تهرانی می‌گوید اگر فکری برای این کلانشهر نشود باید آن را تخلیه کنید و یکی از دلایل آن هم مسئله فرونشست زمین در تهران است که اگر تا همین دو سال گذشته ممکن بود با زلزله ۵ ریشتری هم دوام بیاورد اما اکنون آستانه تحمل زلزله در تهران به ۴,۶ ریشتر رسیده است.
عصر روز یکشنبه ۲۳ تیرماه جلسه مشترک دو کمیسیون شهرسازی و معماری و عمران و حمل‌ونقل شورای شهر تهران برگزار شد که این جلسه به درخواست سازمان نقشه‌برداری کشور برگزار شد و به بررسی موضوع فرونشست در پایتخت اختصاص داشته است.
هشدار درباره پایین آمدن تحمل کلانشهر تهران در مقابل زمین‌لرزه را نماینده دفتر بهره‌برداری آب و آبفای وزارت نیرو در جلسه مشترک دو کمیسیون «شهرسازی» و «عمران» شورای شهر داده و درباره خطرات ناشی از فرونشست در تهران، گفته است: «آستانه تحمل زلزله در تهران به ۴,۶ ریشتر رسیده و اگر وارد عمل نشویم، به مرز تخلیه شهر نزدیــک می‌شویم.» به گفته او، «مقابله با فرونشست باید به یک مطالبه عمومی تبدیل شود چرا که این زلزله خاموش خیلی از بخش‌های کشور را درگیر کرده است.»
حجت نظری، عضو کمیته عمران شـــورای شهر تهران هم معتقد است که در شرایط اکنون تهران، زلزله‌ای متوسط هم می‌تواند آثار تخریبی فراوانی برجای گذارد. او در این جلسه مشترک عنوان کرده: «یک زلزله ۵ ریشتری در مناطق درگیر فرونشست، آثار یک زلزله ۷ ریشتری را خواهد داشت.» نظری در ادامه این سوال را مطرح می‌کند که: «در شهری مثل تهران با وجود بلندمرتبه‌سازی بسیار، آیا ما توان مقابله با چنین بحرانی را داریم؟»
قربانی اول؛ بافت فرسوده
برای پاسخ به سوال عضو کمیسیون عمران مجلس البته باید مشخصات ابنیه تهران را بهتر شناخت. اینکه اگر حرف از خرابی گسترده در تهران پس از زلزله می‌زنیم، ریسک بالای تخریب به کدام مناطق برمی‌گردد؟ دکتر مهدی زارع، استاد پژوهشگاه بین‌المللی زلزله‌شناسی و مهندسی زلزله معتقد است که علاوه بر ساختمان‌های بلند، ساختمان‌های کم‌مقاومت در بافت‌های فرسوده هم درگیر آسیب بیشتری در زمان زلزله خواهند بود.
زارع در گفت‌وگو با سازندگی در پاسخ به این سوال که آیا شهر تهران به دلیل فرونشست استقامتش را در مقابل زلزله ۴,۶ ریشتری از دست داده، می‌گوید: «با این بیان کلی موافق نیستم زیرا وقتی درباره بزرگی ۴.۶ ریشتری صحبت می‌شود باید مشخص کرد که زلزله در چه عمقی رخ می‌دهد و پاسخ آن در سطح زمین چه خواهد بود. ضمن اینکه باید مشخص شود زلزله‌ای به بزرگی ۴.۶ در چه منطقه‌ای از تهران اتفاق خواهد افتاد. اما درباره تاثیر فرونشست در شدت تخریب زلزله باید گفت که این پدیده در مناطق جنوب شرقی و غربی گسترش فراوانی داشته و در صورت وقوع زلزله متوسط هم خرابی‌های وسیعی به بار خواهد آمد. با وضعیت ساختمان‌های فرسوده در برخی مناطق تهران این انتظار وجود دارد که در زلزله‌هایی با شدت و شتاب بالا و نه حتی بزرگای زیاد هم خسارات وارده فراوان باشد.»
او ادامه می‌دهد: «اینکه ممکن است پدیده فرونشست میزان تخریب در زمان وقوع زلزله را افزایش دهد، بیان درستی است اما در وقوع زلزله باید تمام جوانب را در نظر گرفت زیرا حتی این امکان وجود دارد که زلزله‌ای به بزرگی ۷ ریشتر هم در تهران تخریب فراوانی به دنبال نداشته باشد. اما در شرایط امروز تهران می‌توانم بگویم که این شهر با زلزله‌های متوسط ۵ و ۶ ریشتری هم آسیب‌پذیر است.»
فرونشست بیخ گلوی مرکز تهران
کمتر از سه سال پیش بود که نام فرونشست روی زبان مردم تهران افتاد و با این پدیده از نزدیک آشنا شدند؛ دو اتفاق مشابه و در فاصله نزدیک به هم: یکی در بازار تهران و دیگری در خیابانی حوالی میدان معلم در یافت‌آباد. در اولی کف یک معبر در بازار تهران نشست کرد و تنها دو روز بعد از آن، مورد مشابه دیگری در جنوب غربی شهر تهران در خیابان بیگلر حوالی میدان معلم روی داد. در حادثه دوم فروکش کردن کف زمین باعث تخریب و باز شدن گودالی بزرگ در مقابل یک ساختمان نوساز ۴ طبقه شد و ترک‌های بزرگی در ساختمان‌های مجاور نیز به‌وجود آورد.
اما پیش از ‌این دو اتفاق، سریال فرونشست‌های زمین در پایتخت با حادثه دیگری از همین نوع کلید خورده بود؛ در محله شهران و در زمان حفاری مترو، زمین فرونشست می‌کند و در پی آن انفجار لوله‌های گاز رخ می‌دهد. از سه سال گذشته تاکنون به جز زلزله، فرونشست هم به دایره واژگان مردم تهران اضافه شده تا همه چیز در این شهر از هوا گرفته تا آب و زمین خطرناک باشد. با این حال مناطق جنوبی و حاشیه‌ای تهران در خطر بیشتری از فرونشست زمین قرار دارند و منطقه‌های شمالی کم‌خطرتر هستند.
دکتر مهدی زارع، استاد پژوهشگاه بین‌المللی زلزله‌شناسی و مهندسی زلزله درباره گسترش این پدیده در کلان‌شهر تهران به سازندگی می‌گوید: «فرونشست زمین بیشتر مناطق ۹، ۱۰، ۱۷، ۱۸، ۱۹ و ۲۰ تهران را درگیر کرده است.»
از سوی دیگر، عبدالرضا سعادت مدیرکل نقشه‌برداری زمینی و ژئودزی سازمان نقشه‌برداری کشور در نشست شورای شهر درباره فرونشست در تهران گفته است: «کمربندی تهران (بزرگراه آزادگان)، بزرگ‌راه آیت‌الله سعیدی و جاده کرج به سمت شهریار؛ سه منطقه تهران هستند که طی ۲۰ سال گذشته قریب به ۲متر کاهش ارتفاع را تجربه کرده‌اند. ۱۱۸۲ کیلومترمربع در تهران با جمعیت ۳۳۶ هزار نفری تحت تاثیر فرونشست است و فرودگاه امام و استان البرز بیشترین نرخ را به خود اختصاص داده‌اند. در جوادآباد، ورامین و پاکدشت و مناطق ۱۹ تا ۱۷ تهران نیز فرونشست زیادی را شاهد هستیم.»
فرونشست‌هایی که فروچاله می‌شوند
احتمالا تصور بسیاری از ایرانی‌ها از فرونشست گودال‌های بزرگ بی‌سر و تهی است که همه چیز را می‌بلعد؛ اما فرونشست، ابتدای ویرانی است که به همان گودال‌ها منجر می‌شود و همین خودش بحران بزرگی است. استاد پژوهشگاه بین‌المللی زلزله‌شناسی و مهندسی زلزله با اشاره به خطراتی که ممکن است فرونشست در این مناطق به بار آورد، تاکید می‌کند: «این پدیده بیشتر در مکان‌هایی که تونل حفر می‌شود یا ساختمان‌های فرسوده و کم‌مقاومت به فروچاله تبدیل خواهد شد و در واقع با به وجود آمدن فروچاله، آسیب‌های جدی به شریان‌های حیاتی شهر مثل سیستم‌های لوله‌کشی گاز و آب و فاضلاب وارد می‌شود.»
زارع درباره مقاومت پایین ساختمان‌های تهران در مقابل زلزله می‌گوید: «در بسیاری از ساختمان‌های تهران از بتن با مقاومت ۵ مگاپاسکال استفاده شده است در حالی که کیفیت مقاومت بتن باید ۲۵ مگاپاسکال باشد و این نکته را هم فراموش نکنید که ساختمان‌هایی که در زلزله سرپل ذهاب تخریب شدند بتنی با مقاومت ۱۲ مگا پاسکال در آنها استفاده شده بود. بنابراین بسیاری از ساختمان‌های تهران از خانه‌های سرپل ذهاب هم مقاومت کمتری دارند. مناطقی که نام بردم آماده دیدن آسیب‌های بزرگ هستند.» با این حال ارتباط بین زلزله و فرونشست را نباید نادیده گرفت.
در همین باره زارع، می‌گوید: «به تازگی تحقیقاتی درباره فرونشست و تحریک شدن گسل‌های فعال انجام شده و به این نتیجه رسیدیم که در فرونشست هر سال بین یک تا یک و نیم پاسکال تغییرات تنش در زمین ایجاد خواهد شد. بنابراین زمین برای فرو ریختن آمادگی بیشتری خواهد داشت و با یک زلزله متوسط هم مشکلات جدی به وجود می‌آید. تغییرات تنش حاصل از فرونشست، می‌تواند در تغییرات تنشی که اطراف گسل است بیشتر باشد و زلزله را تسریع کند.»
زلزله ۷ ریشتری، کی؟
اما مهدی زارع در آخر خبری نگران‌کننده برای تهران دارد، خبری که بسیاری آن را می‌دانیم اما تلاش می‌کنیم که این خطر را زیاد جدی نگیریم؛ خطر زلزله ۷ ریشتری تا یک دهه آینده. این استاد پژوهشگاه بین‌المللی زلزله‌شناسی و مهندسی زلزله درباره زلزله‌ای که بیخ گوش تهران است، می‌گوید: «به لحاظ آماری هر ۲۰۰ سال در محدوده تهران ممکن است زلزله‌ای ۷ ریشتری اتفاق بیفتد اما به این معنی نیست که وقوع آن نزدیک باشد. با این حال هر ۱۰۰۰ سال در اطراف تهران زلزله‌ای ۷ ریشتری این شهر را می‌لرزاند و بر اساس این محاسبات با توجه به اینکه از سال ۱۸۳۰ میلادی که آخرین زلزله ۷ ریشتری در تهران آمده، در حال حاضر در محدوده زمانی که زمین‌لرزه بزرگ دیگری تهران را بلرزاند قرار داریم. با این حال صحبت‌های من به این معنی نیست که حتما تا ۱۱ سال آینده زلزله ۷ ریشتری خواهیم داشت. اما با توجه به مجموع عوامل و وسعت فرونشست زمین در برخی مناطق، زمان زلزله می‌تواند قریب‌الوقوع باشد.» 
او ادامه می‌دهد: «‌علاوه بر گسل‌های حاشیه تهران، در شمال شهر هم گسلی داریم که هر ۳۰۰۰ تا ۳۵۰۰ سال زلزله‌ای ۷ ریشتری را به بار می‌آورد و آخرین آن ۳۲۰۰ سال پیش رخ داده است. بنابراین در قرنی هستیم که احتمال رخ‌داد زلزله بزرگ ۶۰ تا ۷۰ درصد خواهد بود. ضمن اینکه زلزله‌ای که در سال ۹۶ به وقوع پیوست باعث شد که احتمال زلزله یک دهه آینده دو برابر شود.»