اميد به نجات بافت تاريخی شيراز با ثبت ملی

گروه فرهنگي - فخري سادات مسچي: با تصويب شوراي ملي ثبت آثار تاريخي و فرهنگي وزارت ميراث ‌فرهنگي، گردشگري و صنايع دستي «بافت تاريخي شيراز» در فهرست آثار ملي ثبت شد تا شايد گامي در جهت حفظ خانه‌هاي تاريخي شيراز و جلوگيري از بافت تاريخي اين شهر باشد که در سال‌هاي اخير بارها و بارها حاشيه ساز شده است. اما آيا به واقع، ثبت ملي بافت تاريخي شيراز مي‌تواند مانع از تخريب آن شود؟
جلسه شوراي ملي ثبت آثار تاريخي و فرهنگي وزارت ميراث‌ فرهنگي، با دستور کار بررسي پرونده ثبت ملي بافت تاريخي شيراز روز دوشنبه - دوم مرداد 1402- با حضور علي دارابي قائم مقام وزير و معاون ميراث فرهنگي، مصطفي پورعلي مديرکل دفتر ثبت آثار تاريخي، حسين عباسي مهر مدير پايگاه بافت شيراز و عليرضا قلي نژاد مدير پيشين بافت تاريخي شيراز و از کارشناسان ميراث فرهنگي در وزارت ميراث فرهنگي، گرشگري و صنايع دستي تشکيل و پس از بررسي پرونده، بافت تاريخي شيراز در فهرست آثار ملي ثبت شد.
به گزارش مردم سالاری آنلاین ،بافت تاريخي شيراز با وسعت 357 هکتار به عنوان يکي از ارزشمندترين بافت‌هاي مسکوني تاريخي ايران شناخته شده است؛ اين بافت ترکيبي منحصربه‌فرد از کوچه پس کوچه‌هاي قديمي، خانه‌ها و بناهاي قديمي است که همه امکانات زندگي فردي و اجتماعي را دارد و به همين دليل تلاش براي تخريب آن براي توسعه حرم شاهچراغ (ع) با واکنش گسترده‌اي مواجه شد.
حفظ و صيانت از بافت تاريخي شيراز از ديرباز مورد توجه دوستداران ميراث فرهنگي بوده است و فعالان و دوستداران ميراث فرهنگي سال‌ها ثبت ملي بافت تاريخي شيراز را پيگيري مي‌کردند، در سال‌هاي اخير اجراي طرح‌هاي توسعه و عمراني در بافت تاريخي شيرازي موجب نگراني‌هايي از تخريب اين بافت شده بود. مطرح شدن طرح توسعه پيراموني حرم شاهچراغ(ع) که حدود 67 هکتار از فضاي اطراف را در برمي‌گيرد طي سال‌هاي گذشته واکنش‌هاي متفاوتي را از سوي متوليان و فعالان ميراث فرهنگي به دنبال داشته است.
در دولت احمدي‌نژاد در سال 1389 طرحي به نام «طرح 57هکتاري» مطرح مي‌شود. در اين طرح 57هکتار از بافت تاريخي شيراز که محدوده اتصال دو حرم است هدف قرار مي‌گيرد. خود بافت تاريخي شيراز 360هکتار است که 2هزار بناي ارزشمند ثبت نشده و 410 بناي ارزشمند ثبت ملي شده در دل خود دارد.
در آن سال طرح توسعه خيلي زود به تصويب مقامات ارشد رسيد و اجرايي نيز شد، اما اعتراضات محلي و مغايرت پروژه با طرح کلي و جامع شهر شيراز در نهايت باعث توقف آن شد.‌ خبر تخريب بخشي از بافت و خانه‌هاي تاريخي اطراف حرم شاهچراغ نه تنها در شيراز، بلکه در ميان علاقه‌مندان فرهنگي سراسر کشور، واکنش برانگيز بود به گونه‌اي که سال 97 نيز شکايت‌هايي در اين خصوص در قوه قضائيه مطرح شد.
موضوع بافت تاريخي شيراز در سال‌هاي بعد نيز همواره به خبري داغ در شبکه‌هاي اجتماعي و البته کانال‌هاي معاندان تبديل شده بود و هر از گاهي با انتشار تصاويري از تخريب خانه‌هاي تاريخي و انتساب آن به شيراز همراه بود.
از تخريب سه و نيم هکتار تا توقف تخريب
محمدمهدي کلانتري، پژوهشگر دکتراي مرمت و احياي بنا‌ها و بافت‌هاي تاريخي و همچنين دبير پويش «نجات بافت تاريخي شيراز»  مي‌گويد: «تا سال 1394 سه و نيم هکتار خارج از طرح مصوب تخريب مي‌شود. همچنين سه‌ونيم هکتار بافت تاريخي دور «مدرسه خان» به مجتمع تجاري تبديل مي‌شود و خياباني به نام 9دي هم کشيده مي‌شود. براي ساخت خيابان 9دي ميدان احمدي را مسدود و تبديل به صحن و شبستان کردند. بعد هم گفته شد که، چون مسير خيابان احمدي بسته شده نياز به مسيري جايگزين داريم. اين مسير جايگزين به نام خيابان 9دي در مسير ساخت خود 120پلاک تاريخي را تخريب کرد. در سال 1392 با روي کار آمدن دولت روحاني، معاون وزير راه و شهرسازي آقاي حناچي انتخاب مي‌شود. آقاي حناچي مرمت‌خوانده و متخصص بنا‌هاي تاريخي هستند. ايشان در سال 1394 طرح 57هکتاري را در شوراي عالي استان لغو مي‌کند. علت لغو هم اينطور بيان شد که بانيان طرح به آنچه روي کاغذ مصوب شده بود وفادار نماندند، 10بناي ثبت ملي را در جريان کار خود تخريب کردند و حجم تخريب هم بسيار بالا بوده است. در آخرين اقدام با همکاري حرم شاهچراغ، شهرداري و اداره راه و شهرسازي، بنا‌هاي سليمي‌و منتصري در اواخر سال 1396 تخريب شد. وقتي لغو اجراي طرح 57هکتاري منتشر شد هيچکدام از اين ارگان‌ها تخريب‌هاي انجام شده را گردن نگرفتند، درحالي که براي تخريب‌هاي بيشتري با هم مشارکت جمعي داشتند. آقاي مونسان وزير وقت ميراث فرهنگي براي تخريب بنا‌هاي سليمي‌و منتصري به شوراي عالي امنيت ملي شکايت کرد و شورا مقرر کرد که تخريب‌ها متوقف بشود و مسببين تخريب دوبناي ارزشمند مذکور موظف به بازسازي عين به عين شدند. از سال 1397 تا 1400 اين طرح مسکوت باقي ماند. در سال 1400 سفر استاني آقاي رئيسي اتفاق افتاد که مصوبه‌اي با دو بخش درباره بافت تاريخي شاهچراغ گذاشته شد.»
روز چهارشنبه 12 بهمن 1401 انتشار خبري با تيتر «آغاز شمارش معکوس تخريب خانه‌هاي تاريخي شيراز» در يک رسانه، واکنش مسئولان استان فارس و دوستداران ميراث فرهنگي را بر انگيخت.
در اين خبر به نقل از يک استاد دانشگاه به تخريب تعداد زيادي از خانه‌هاي تاريخي اشاره و عنوان شده بود که در اين شرايط سخت زندگي، به ساکنان اين خانه‌هاي تاريخي فرصتي چند روزه براي ترک منازلشان داده شده و چنانچه خانه‌ را ترک نکنند آب، برق و گاز آن‌ها قطع خواهد شد.
در پي انتشار اين خبر که بازخوردهاي بسياري در شبکه‌هاي اجتماعي داشت و موجب نگراني مردم و دوستداران ميراث فرهنگي از تخريب خانه‌هاي تاريخي پيرامون حرم شاهچراغ (ع) شد، اداره کل روابط عمومي و امور بين الملل استانداري فارس اين ادعا را تکذيب و اعلام کرد: استاندار فارس بارها مخالفت خود را با هرگونه تخريب و تعرض به بافت تاريخي شيراز و خانه‌هاي ارزشمند اين بافت را اعلام کرده است.
در اين متن آمده بود: بهبود شرايط سکونت در بافت تاريخي شيراز و ايجاد محيط شاداب و متناسب با فرهنگ غني شيراز از برنامه‌هاي جدي مديريت استان محسوب مي‌شود و دستگاه‌هاي مسئول در حوزه بافت تاريخي مانند ميراث فرهنگي و گردشگري و راه و شهرسازي و شهرداري بايد طرح‌هاي کارشناسي براي حراست از اين بافت و ارتقاء سطح کيفي زندگي در آن ارائه دهند.
اداره کل ميراث فرهنگي، گردشگري و صنايع دستي استان فارس نيز در واکنش به اين خبر اعلام کرد: وزارت ميراث فرهنگي و به تبع آن اداره کل ميراث فرهنگي،گردشگري و صنايع دستي استان فارس بر اساس وظيفه ذاتي و مطابق با ضوابط قانوني با هر گونه تخريب بافت تاريخي مخالف بوده و هيچگونه مجوز يا پاسخ استعلام مثبتي از طرف اين اداره کل که منجر به تخريب بافت و از بين رفتن تاريخ، فرهنگ و هويت شود صادر نکرده و با آن مخالف است. در اين تکذيبيه به نقل از علي اکبر صادقي سرپرست معاونت ميراث فرهنگي فارس آمده است: در طرح مصوب کميسيون ماده 5 خط پروژه اي که تصويب شده در واقع محدوده تملک را مشخص مي‌کند. در اين محدوده که حدود 90 پلاک را شامل مي‌شود انواع مداخلات از جمله حفاظت، مرمت و نوسازي در نظر گرفته‌شده است. بنابراين خط مذکور به معناي خط تخريب نبوده و اين اداره کل مخالفت جدي خود را با هر گونه تخريب در بافت تاريخي مجددا اعلام مي‌کند.
همان زمان محمود رضا طالبان‌ مدير کل راه و شهرسازي فارس با اشاره به مباحث مطرح شده درخصوص تخريب خانه‌هاي تاريخي شيراز گفت: بافت تاريخي هويت ماست و کسي به دنبال تخريب آن نيست. با اينکه گفته مي‌شود به ساکنين اين خانه‌ها فرصت چند روزه داده شده که خانه‌هاي خود را ترک کنند و اگر چنين نکنند آب و برق و گاز آنها قطع مي‌شود از اساس نادرست و کذب است.
وي ادامه داد: کساني که اينگونه مطالب را مطرح مي‌کنند بگويند که چه کسي به ساکنين خانه‌هاي تاريخي گفته تخليه کنند يا گفته است که آب، برق و گاز را قطع مي‌کنند. مصوبه‌اي که کميسيون ماده 5 شهرداري شيراز داشته در جهت حفظ بناهاي ارزشمند و بافت تاريخي است و بر اساس آن بناهاي داراي ارزش نه تنها تخريب نمي‌شوند بلکه نسبت به احيا و نگهداري آنها نيز اقدام خواهد شد. در بحث اجراي طرح توسعه حرم مطهر در شيراز در حوزه راه و شهرسازي نه خانه‌اي تخريب شده و نه کسي تحت فشار قرار گرفته است.
طالبان که سابقه عضويت در شوراي اسلامي شهر دوره چهارم شيراز را دارد، در ادامه چنين بيان کرد: در گذشته برخي خانه‌هاي تاريخي تخريب شده که اقدامي نادرست بوده و ما آنرا به شدت محکوم مي‌کنيم و از مقطعي که ما اين مساله را دنبال کرديم حرف تمام مسئولان استان اين بوده که خانه‌هاي تاريخي تحت هيچ شرايطي نبايد تخريب شود و مصوبه کميسيون ماده پنج هم در جهت حفظ خانه‌هاي تاريخي و بافت تاريخي است. وي اضافه کرد: مشخص نيست کساني که امروز شايعه تخريب خانه‌هاي تاريخي را در جامعه نشر مي‌دهند به دنبال چه اهدافي هستند.
او بيان کرد: امروز هر خانه تاريخي که خريداري مي‌شود قطعا حفظ و مرمت خواهد شد و اگر هم خانه اي قرار است تخريب شود حتما فاقد ارزش است و چيز مناسب تري که به فضاي آنجا معنا دهد جايگزين خواهد شد.
طالبان افزود: عمده فضاي طرح 57 هکتاري بر اساس طرح تفصيلي منطقه در اختيار مالکان است و آنها حق انجام هر اقدامي را در آن دارند و تنها در حد فاصل بين دو حرم مطهر يک فضاي حداقلي معناداري ايجاد مي‌شود که در مرحله طراحي شهري است.
وي ادامه داد: شايد اين ذهنيت ايجاد شده که قرار است يک محدوده 57 هکتاري به فضاي حرم افزوده شود در حالي که بنا نيست چيزي خريداري و تخريب شود و از طرفي تأمين اعتبار خريد و تملک چنين فضايي نيز براي دولت مقدور نيست.
ساماندهي يا تخريب؟!
در شرايطي که منتقدان دولت از تخريب بافت تاريخي شيراز ابراز نگراني مي‌کنند، دولتي‌ها از ساماندهي بافت تاريخي سخن مي‌گويند که از ديدگاه آنها متفاوت از تخريب است. بهمن ماه پارسال که حواشي درباره تخريب بافت تاريخي شيراز بيشتر شده بود، محمدهادي ايمانيه استاندار فارس گفت: بناي ما ساماندهي محدوده 57 هکتاري اطراف حرم مطهر است و اين ساماندهي به معناي تخريب نيست.جالب اينکه اين شايعات توسط سلبريتي‌هايي مطرح مي‌شود که در دام برخي کشورهاي همسايه گرفتار هستند که تاريخ اسلام را با آن شدت تخريب کرده و ما را متهم مي‌کنند که بنا داريم اطراف حرم شاهچراغ را تخريب کنيم.
وي ادامه داد: بناي ما اين است که اطراف حرم مطهر از وضعيت امروز که مورد گلايه بسياري از ساکنين اين محدوده نيز هست خارج شود و معابر و ظواهر و بسياري از فضاهاي فرهنگي، مساجد و زائرسراهاي آن سامان يابد.
او اظهار داشت: ما هيچ تضميني براي افزودن فضا به حرم‌هاي مطهر احمدي و محمدي را نداريم و فقط يک قسمت کوچک در شرق حرم مطهر سيد علاءالدين حسين‌(ع) افزوده خواهد شد که در اين فضا نيز ساختماني وجود ندارد.
استاندار فارس بيان کرد: بنابراين بناي استان و مديريت استان اين است که اين 57 هکتار به شکل آبرومندي ساماندهي شود و اطراف حرم نسبت به وضعيت امروز به مراتب، شايسته تر شود. سيد محمدرضا رضازاده عضو هيأت امناء آستان‌هاي مقدس و مشاور توليت حرم مطهر شاهچراغ (ع) نيز همان زمان گفت: سفر مقام معظم رهبري در سال 87 به شيراز، نقطه عطفي بود در توجه دادن به ميراث گرانبهاي معنوي شيرازيان، در کنار ديگر داشته‌هاي ارزشمند تاريخي و فرهنگي مردم اين خطه، که همان مجاور و ساکن حرم اهل بيت (ع) بودنشان است. پس از آن سفر بود که شورايعالي شهرسازي و معماري مصوب کرد که طرح تفصيلي شيراز در محدوده 57 هکتاري اطراف حرم با رويکرد احياء هويت فرهنگي – مذهبي مرکز تاريخي شهر شيراز تهيه شود. گرچه طي 15 سال گذشته عناصري اجازه ندادند اين تصميم به نتيجه مطلوب خود برسد.
وي گفت: 57 هکتار وسعت منطقه اي است محدود به خيابان‌هايي که حرم مطهر در آن واقع شده است و هرگز به معناي توسعه دادن صحن و شبستان و رواق در اين وسعت نيست که بعضي به دروغ نشر مي‌دهند.
وي ادامه داد: در فاصله ميان دو حرم حضرت شاهچراغ (ع) و سيد علاء الدين (ع) محدوده اي حدود 20 هزار متر مربع که بيش از نيمي از آن نيز امروز فضاي باز است، با هندسه اي که کمترين تداخل با ساختمان‌هاي واجد ارزش داشته باشد، به عنوان ميدان پياده راه شهري، نه صحن ميان دو حرم ( که بعضي به دروغ نشر مي‌دهند) پيش بيني شده است.
آغاز مجدد تخريب
با وجود اين صحبتهاي محتاطانه، تخريب بافت تاريخي شيراز دوباره از امسال شروع شد. کلانتري دبير پويش «نجات بافت تاريخي شيراز» گفت: «از روز جمعه 5 ارديبهشت روند تخريب شروع شده و اداره راه و شهرسازي که مسئول تملک‌ها است در 15 خانه کارگر گذاشته که با وسايل تخريب دستي، در و پنجره‌ها را جدا کرده و مشغول به تخريب و اوراق خانه شده اند. از سوي ديگر مامورين به داخل باغ‌ها رفته و خانه‌هايي که هنوز تخليه نشده‌اند را دوباره تهديد کرده اند. به واسطه اين تهديدها، فردي که ساکن يکي از اين خانه‌ها بوده بيهوش و به بيمارستان منتقل شده است.» البته سيد مويد محسن نژاد، مدير کل ميراث فرهنگي، گردشگري و صنايع دستي استان فارس در آن زمان تخريب 15 پلاک از بافت تاريخي را تکذيب کرد و گفت: تنها يک خانه آن هم به دليل خالي از سکنه بودن مورد سرقت قرار گرفته است.
محسن نژاد در پاسخ به اين سوال که سرنوشت بافت تاريخي شيراز چه خواهد شد گفت: رويکرد وزارت ميراث بر حفاظت، مرمت و احيا بافت تاريخي است  و ما اجازه تخريب در بافت تاريخي را نميدهيم. خطي که به خط پژوهشگاه منتصب شده اصلا ربطي به پژوهشگاه ندارد و فقط محدوده اي را مشخص کرده که مربوط به محدوده بين الحرمين است که هر تغيير و صحبتي در اين محدوده بايد به تاييد کميته ماده 5 و وزارت ميراث فرهنگي برسد. در اين فضا اگر خانه اي بخواهد مرمت شود يا تغيير کاربري پيدا کند حتما بايد با تاييده وزارت خانه باشد.
او افزود: وزارت ميراث فرهنگي به دنبال برگرداندن جريان زندگي در بافت تاريخي است. يکي از اقدامات ما راه اندازي کارگاه‌هاي صنايع دستي در بافت تاريخي شيراز است تا ساکنان اين مناطق از طريق درآمد حاصل از فروش صنايع دستي بتوانند خانه‌هاي خود را مرمت و تعمير کنند.
و باز هم يک تخريب ديگر
هنوز از اين حرفها خيلي نگذشته بود که خانه خاندان بيضاوي در محله تاريخي دروازه اصفهان ابتداي خيابان تيموري پنجشنبه بيست‌ونهم تيرماه ساعت 22:00 به بهانه کانون شيوع بيماري سالک تخريب شد. بناي اين خانه قاجاري با مساحت تقريبي 350 تا 400 مترمربع با حياطي بزرگ و درختاني نيمه‌سبز با سر در ورودي بسيار زيبا به لحاظ معماري فاخر بود و اتاق‌هايي با پنجره‌هاي هلالي يا قوس‌دار همچون بسياري ديگر از بناهاي تاريخي بافت شيراز به بهانه ثبت نشدن آنها، مخروبه بودن، نداشتن مالک و کانون بيماري سالک بودن تخريب شد و از بين رفت.
محمدتقي قلعه‌نويي، معاون ميراث فرهنگي اداره کل ميراث فرهنگي، صنايع‌دستي و گردشگري استان فارس در گفت‌وگو با خبرنگار ايمنا، اظهار کرد: اين خانه متعلق به خانواده آهيخته بوده است و ارزش تاريخي ندارد، تنها يک ديوار داشت و سقف آن به‌طور کامل فرو ريخته بود. وي با بيان اينکه اين مکان خانه نيست، بلکه يک آوار بوده است، افزود: اين خانه مخروبه، به عقيده شبکه بهداشت به کانون شيوع بيماري سالک تبديل شده بود، در اين راستا با همکاري ميراث فرهنگي و نظر کارشناسان اين اداره کل و با توجه به اينکه خانه شرايط ثبت نداشت و مخروبه بود، آواربرداري آن توسط شهرداري منطقه هشت انجام شد.
شايد حواشي ايجادشده درباره تخريب اين خانه، در ادامه اقداماتي که براي تخريب بافت تاريخي شيراز انجام شده، موجب ثبت ملي بافت تاريخي شيراز شد. اما آيا ثبت اين بافت تاريخي مي‌تواند مانع از تخريب آن شود؟ پاسخ به اين پرسش را گذر زمان نشان خواهد داد.