دو مذهب كاتوليك و ارتدوكس در آئين مسيحيت از نظر تعداد پيروان و باورمندان در صدر مذاهب و فِرَق اين دين قرار دارند كه پيشينه جدايي و افتراق آن‌ها مقدّم بر تمام دسته‌بندي‌ها و انقسامات كيش مسيحيت است.

دو مذهب كاتوليك و ارتدوكس در آئين مسيحيت از نظر تعداد پيروان و باورمندان در صدر مذاهب و فِرَق اين دين قرار دارند كه پيشينه جدايي و افتراق آن‌ها مقدّم بر تمام دسته‌بندي‌ها و انقسامات كيش مسيحيت است.
به سبب اكثريت شمار پيروان مذهب ارتدوكس در كشورهاي شرق اروپا از سويي و نقش تعيين‌كننده و هويت ساز مذاهب مسيحي در بسياري از اين كشورها، آشنايي محققان و پژوهشگران اين حوزه با تاريخچه جدايي اين دو مذهب، ريشه‌هاي تاريخي اختلافات آن‌ها، مباني اعتقادي و كلامي‌اين اختلافات و تفاوت‌هاي اين دو مذهب در مناسك و آئين‌هاي مذهبي در شناخت عميق‌تر و جامع‌تر از جوامع ديني كشورهاي حوزه مذكور موثر خواهد بود.
به بهانه سالروز ميلاد حضرت عيسي ميسح (كه تاريخ دقيق آن يكي از موارد اختلافي بين ارتدوكس‌ها و كاتوليك‌هاست) نوشتار ذيل تقديم علاقمندان مطالعات اروپاي شرقي مي‌شود.
► مروری تاریخی
ارتدوکس از نظر لغوی از ریشه یونانی ارتودوکسوس به معنی راست دینی و صاحب عقیده درست است و در عرف متون دینی به آن دسته از پیروان ادیان اطلاق می‌شود که در عقیده خود جازم بوده و در برابر هرگونه تحریف و بدعت مقاومت می‌کنند. ارتدوکس‌ها در هر دین و آئینی، سنتی‌ترین گرایش‌ها و باورها را نمایندگی کرده و به طور اصولی در برابر اصلاح و تحول عقیدتی مقاومت می‌نمایند.
در جهان مسیحیت بر خلاف برخی که ریشه اصلی افتراق بین مذاهب مسیحی ارتدوکس و کاتولیک را اختلاف جغرافیایی/ سیاسی می‌دانند، براساس آموزه‌های اعتقادی این دو مذهب مسیحی می‌توان گفت ریشه اصلی انشعاب در آئین مسیحیت به بحث‌ها و مجادلات کلامی‌ای بر می‌گردد که بین متکلمین مسیحی در مورد ذات عیسی مسیح (ع) درگرفت.
یگانه گرایان، تک جوهری‌ها یا مونوفیسیست‌ها گروهی از عالمان مسیحی بودند که ذات عیسی مسیح را کاملا خدایی و ربانی دانسته و هرگونه ماهیت غیرخدایی/ انسانی برای مسیح را خروج از آموزه‌های اصلی مسیحیت می‌دانستند. این قرائت از آئین مسیحیت مبدا و منشا کلامی‌/ اعتقادی افتراق بین دو مذهب کاتولیک و ارتدوکس است و بروز و سربازکردن جدی آن در شورای جهانی کلیساها در کالسدون (سال 451 میلادی) به شکل گیری قرائت ارتدوکس از آئین مسیحیت منجر گردید و از این پس کلیساهای شرقی که مخالف قائل شدن دو ماهیت و جوهر خدایی / انسانی برای مسیح بودند با عنوان کلیساهای ارتدوکس شرقی از دیگر کلیساهای مسیحی منفک شدند. مهم‌ترین و شاخص ترین نمایندگان این قرائت از مسیحیت ارتدوکس‌های ارمنی که به مسیحیان گریگوری هم موسومند می‌باشند.
شایان ذکر است در این باور، بین فرقه‌ها و مذاهب مختلف ارتدوکس هم تفاوت دیدگاه‌هایی وجود دارد و همچنان که ذکر شد ارتدکس‌ترین (به معنای جزمی‌ترین) باور، در این زمینه از آن ارتدوکس‌های ارمنی یا همان مسیحیان گریگوری است.
البته دو پاره شدن امپراتوری رم به بخش‌های شرقی و غربی در سده پنجم میلادی و واقع شدن کلیسای رم در بخش غربی و کلیسای قسطنطنیه در بخش شرقی و ادعاهای هرکدام در خصوص حق خود برای رهبری کل کلیساهای جهان در تشدید این جدایی بی‌تاثیر نبوده و در شکل ساختارهای متفاوت دو کلیسا نمود پیدا کرده است.
 
► تفاوت‌های کلیساهای ارتدکس و کاتولیک
بین کلیساهای ارتدوکس و کاتولیک تفاوت‌های متعددی از نظر اعتقادی، ساختار، آداب و مراسم و ... وجود دارد که برخی از مهم‌ترین این اختلافات در بخش‌های ذیل احصاء و ارائه می‌شود:
1 – ایمان و عقل
کلیسای ارتدوکس از فلسفه و علم به عنوان دو ابزار مهم برای توصیف و توجیه باورهای خود بهره‌برداری می‌نماید در حالی که در مسیحیت کاتولیک، اعتقادات بر مبنای علم و فلسفه قرار می‌گیرند. در آئین ارتدوکس پذیرش یا عدم پذیرش باورهای دینی توسط علم و فلسفه مبنای قضاوت درستی یا نادرستی این باورها نیست و باورهای دینی شانی بالاتر از گزاره‌های علمی‌/ فلسفی دارند. یکی از ایرادات همیشگی کلیسای ارتدکس به کاتولیک‌ها در این زمینه، مسائل دوران قرون وسطی و مقاومت و مخالفت کلیسای کاتولیک رم با نظریات جدید علمی‌در حوزه‌های فیزیک و نجوم بود که سایه سنگین آن تا اکنون نیز بر مسیحیت سنگینی می‌کند.
2– دکترین تحول و توسعه
مسیحیت ارتدوکس بر این اعتقاد نیست که آموزه‌های مسیحیت از عصری به زمانی دیگر تغییر می‌کند و بر این اساس معتقد است که آئین مسیحیت و اعتقادات آن دقیقا براساس آن چیزی است که در آغاز به حواریون تعلیم داده شده است و در سده‌های اول، پنجم، دهم و پانزدهم میلادی در شورای کلسیاهای ارتدوکس مورد تاکید قرار گرفته است. البته کلیسای ارتدوکس تغییرات بیرونی و ساختاری كليسا در طول تاریخ را می‌پذیرد ولی به هیچ تغییری در آموزه‌های دینی قائل نیست.
کلیسای کاتولیک اما نمی‌تواند هیچ یکریختی و انسجامی‌در باورهای مذهبی خود از ابتدا تا اکنون ارائه دهد و براساس دکترین تحول خود، باورهای کلیسایی را براساس مقتضیات زمان قابل تغییر می‌داند. از این رو الهیات کاتولیک با توسعه و تکامل دانش بشری تحول و توسعه می‌یابد و بعضا به باورها و عقاید جدی کلامی‌نیز منجر می‌شود.
3 – خداوند
مسیحیت کاتولیک بر این باور است و این آموزه را ترویج می‌دهد که عقل آدمی‌می‌تواند وجود خداوند را اثبات نماید و بی نهایت بودن، کامل بودن، غیرجسمانی بودن و ... او را از دل گزاره‌های عقلانی اثبات نماید.
مسیحیت ارتدوکس اما بر این باور است که شناخت و درک خداوند در ذات و طبیعت آدمی‌است و از این طریق ما به وجود وی ایمان و اعتقاد پیدا می‌کنیم و بر این مبنا، عقل آدمی‌بیش از آن چه خداوند در باره خود گفته است قادر به درک چیزی از او نیست.
4 – مسیح
دیدگاه‌های کلیسای کاتولیک رم و ارتدوکس شرقی درخصوص ماهیت مسیح و چگونگی تجسد خداوند در انسان از طریق مسیح متفاوت است.
بر اساس آموزه‌های مسیحیت ارتدوکس، مسیح بر بالای صلیب، زندگی خود را فدای انسان‌ها نمود. انسانی به نام مسیح، خود را بر فراز صلیب قرار داد و فدای همه انسان‌ها شد. اما او با کالبدی انسانی از مرگ برخواهد خاست و مرگ توان فائق آمدن بر او را ندارد.
بر اساس آموزه‌های کاتولیک رم، خداوند برای رضای عدالت و پاکی که به وسیله فرزند آدم مورد هجوم و آسیب قرار گرفته است به صورت انسان در قالب مسیح متجلی شده است و تنها او به عنوان ماهیتی خدایی/ بشری می‌تواند بر این ظلم و ستم فائق آید.
5 – کلیسا
دیدگاه کلیسای کاتولیک رم و کلیسای ارتدوکس در باره کلیسا و سلسله مراتب روحانیت کلیسایی تفاوت زیادی با هم دارد . کلیسای کاتولیک رم معتقد است پاپ رهبر یگانه کلیساست و تالی تلو و جانشین سنت پیتر (پطر قدیس) است که شخصا توسط خداوند منصوب شده است. کلیسای ارتدوکس شرقی اما همه روحانیون و کشیش‌ها را برابر می‌داند و صرف نظر از مرتبه و جایگاه علمی‌/ روحانی شان، روحانی را روحانی می‌داند و مقامی‌مقدس و ویژه برای وی قائل نیست.
6 –قوانین مقدس (شریعت)
برای مسیحیت کاتولیک رم، قوانین شریعت، یک رویّه، دستور و قاعده برای اداره کلیساست. این قوانین توسط حواریون، پدران روحانی و شوراهای محلی و جهانی کلیساها وضع شده است. فقط کشیش، به عنوان رهبر کلیسا، باید آن‌ها را اجرا کند. او در به کارگیری و اجرای آن‌ها می‌توان سخت گیرانه عمل کند یا با مدارا و تسامح.
در مسیحیت ارتدوکس اما قوانین شریعت نه به عنوان دستورالعمل‌ها و قواعدی برای تنظیم روابط انسانی یا محافظت از حقوق آن‌ها که به عنوان ابزاری برای شکل دادن و ایجاد انسانی جدید یا مخلوقی جدید از طریق اطاعت و فرمانبرداری از اوامر الهی شناخته می‌شود. آن‌ها آموزش‌دهنده تقوا و ایجادکننده تقدس و معنویت‌اند. از این روست که بر خلاف مسیحیت کاتولیک که در آن قوانین شریعت با گذشت زمان قابل حذف، تغییر و اصلاح می‌باشند، در مسیحیت ارتدوکس هیچ قانون شریعت کنار گذاشته نمی‌شود و حداکثر قوانینی جدید بسته به برخی مقتضیات به مجموعه شرایع پیشین افزوده می‌شود.
7 – آموزه‌ها و نمادهای رمزی
بین مسیحیت ارتدوکس و کاتولیک رم در خصوص مفاهیم رمزی آئین مسیحیت از قبیل تثلیث، عشای ربانی، تعمید، اقرار، ریاضت و ... تفاوت‌های زیادی وجود دارد که تفصیل آن در این مختصر نمی‌گنجد.
8 – طبیعت آدمینآن
کلیسای ارتدوکس و کاتولیک در خصوص طبیعت و ذات انسان نیز با یکدیگر اختلاف دیدگاه دارند. کاتولیک‌ها بر این باورند که آدم و حوا در برابر خداوند نافرمانی کردند. این نافرمانی و گناه به همه نسل آن‌ها تسری یافته است و انسان‌های امروزی مسئول «گناه آغازین»‌اند. ارتدوکس‌ها بر این باورند وقتی آدم در برابر خداوند نافرمانی کرد مرگ را به جهان معرفی کرد و جاودانگی انسان را از بین برد. از آن پس، نسل آدم وارث مرگ شد و حیاتش مقدّر و محدود گشت و این سزای نافرمانی اولیه آدم بود که تا پایان جهان دامنگیر نسل او خواهد بود.
9 – مریم مقدس
هر دو مذهب ارتدوکس و کاتولیک، مریم مقدس را به عنوان مادر خداوند و مریم باکره می‌شناسند. اختلاف آن‌ها درخصوص تئوری معصومیت مریم باکره که توسط کلیسای کاتولیک ارائه شده است می‌باشد. ارتدکس‌ها بر خلاف کاتولیک‌ها که معتقدند ذات مریم باکره ذاتی معصوم و فرا انسانی بوده است، بر این باورند که برای روح‌القدس امکان این که در نهاد زنی پاک از ابناء بشر و فرزندان آدم حلول نماید وجود دارد و این امر منافاتی با مادر خداوند بودن مریم باکره ندارد.
10 – شمایل‌ها
شمایل‌ها نقش‌های هنری از مسیح، مریم مقدس و حواریون و قدیس‌ها هستند که در مسیحیت جایگاه ویژه ای دارند. در هیچ کدام از مذاهب مسیحی شمایلی از خدای پدر وجود ندارد چرا که او دیده شدنی نسیت.
شمایل‌ها در مسیحیت پدیده‌هایی فراتر از نقش‌ها و تصاویر مقدس اند و در خصوص آن‌ها مباحث کلامی ‌و اعتقادی بسیاری در گرفته است که در این خصوص نیز اختلاف دیدگاه‌های بسیاری بین کاتولیک‌ها و ارتدوکس‌ها وجود دارد.
11 – دیگر تفاوت‌ها
    ارتدوکس‌ها هیچگاه روز شنبه یا یکشنبه روزه نمی‌گیرند در حالی که برای کاتولیک‌ها این محدودیت‌ها وجود ندارد.
ارتدوکس‌ها هیچ‌گاه روز شنبه برای عبادت زانو نمی‌زنند در حالی که کاتولیک‌ها در انجام این کار منعی ندارند.
 روحانیون ارتدوکس قبل از انتصاب به مقام روحانی می‌توانند ازدواج کنند ولی در کلیسای کاتولیک روحانیون اساسا حق ازدواج ندارند.
عبادت در کلیسای ارتدوکس به سمت شرق انجام می‌شود در حالی که در کلیسای کاتولیک الزامی‌ به این امر نیست.
نان در مراسم عشای ربانی ارتدوکس‌ها از خمیر برآمده است ولی در کلیسای کاتولیک از خمیر برنیامده است.
 در کلیسای ارتدوکس، خون و جسم عیسی مسیح از طریق مراسم عشای ربانی دریافت می‌شود ولی در کلیسای ارتدوکس فقط نان به عنوان نماد جسم عیسی مسیح دریافت می‌شود.
در کلیسای ارتدکس رده بندی و رتبه‌گذاری بین راهبان وجود ندارد در حالی که در کلیسای کاتولیک راهبان دارای رتبه و درجه‌اند. روحانیون ارتدوکس ملزم به گذاشتن ریش هستند در حالی که روحانیون کاتولیک معمولا ریش ندارند.
علاوه بر آن چه ذکر شد اختلافات جزئی در مراسم، آداب و رسوم و تشریفات کلیساهای ارتدوکس و کاتولیک وجود دارد  که بسیاری از آن‌ها به زمینه‌های فرهنگی، قومی‌، ملی و جغرافیایی بر می‌گردد و در این نوشته از ذکر آن‌ها خودداری شده است.
سيد حسين طباطبايي
رئيس اداره اروپاي شرقي سازمان فرهنگ و ارتباطات اسلامي
منبع:دیدبان روسیه