خالطورها، گربه های ایرانی، نوازندگان زیرزمینی، و چند ده صفت و نام ریز و درشت دیگر این روزها برای بسیاری از ما غریبه نیستند. همه این اصطلاحات برای توصیف گروه هایی به کار می روند که به گروه های زیر زمینی مشهورند و تمام سرمایه آنها گاهی چند گیتار و درام و چند خط تکست و کمی سرمایه جمع شده از پول توجیبی اعضای گروه چند نفره ای است که در یکی از صدها استودیوی زیر زمینی تهران یا هر شهر بزرگ دیگر کشور جمع می شوند تا آهنگی تازه را به لیست دور و دراز ساخته های تازه موسیقیدانان غیر رسمی کشور اضافه کنند.
موسیقیدان هایی جوان که نه در بند مجوزند و نه در قید قانون های ضبط و پخش آهنگ و آلبوم. این گروه که حالا چند سالی می شود در جریان موسیقی ایرانی به مثابه یک صدای غیر رسمی و ممنوع اما شنیده شده حضور دارد و برای خود طرفدارانی نیز دست و پا کرده است.
جریان موسیقی زیر زمینی ایران اگر چه هنوز هم تعریف جامع و کاملی ندارد اما نه نادیده گرفتنی است و نه انکار شدنی.
بسیاری از آن به عنوان صدای جامعه یاد می کنند و بسیاری آن را حاصل تنزل سواد موسیقایی ایرانیان می دانند و معتقدند دیر یا زود این صدا خاموش خواهد شد. این در حالی است که به اعتقاد برخی دیگر موسیقی زیرزمینی این روزها در ایران نحله ای نوپا است که با استفاده از اینترنت و ابزارهای ارتباطی توانسته است با بخش فراوانی از جامعه و سلیقه های خاص آن ارتباط برقرار کرده و دیر یا زود باید از سوی جریان رسمی موسیقی در کشور به رسمیت شناخته شود.
* تعریف و تاریخچه موسیقی زیرزمینی در ایران
بر اساس تعاریف کارشناسان، موسیقی زیرزمینی مجموعه‌ای از سبک‌های موسیقی است که معمولاً با سبک زندگی و ارزش‌های جامعه در تضاد است. این نوع موسیقی از سوی نظام حاکم به رسمیت شناخته نشده است و در مکانی که موقعیت رسمی ندارد و در استودیوهای خانگی به صورت مخفیانه و با مضامین اعتراض‌گونه تولید می‌شود.
موسیقی زیرزمینی در ایران از سال‌های میانی دهه ۱۳۷۰ آغاز شد. رشد شهرنشینی پس از انقلاب و جوانی جمعیت که در اثر نخستین موج جمعیتی متولدشده پس از انقلاب ایجاد شد؛ زمینه‌های رشد موسیقی زیرزمینی در ایران را ایجاد کرد. از حدود سال ۱۳۷۰، با رشد و خانگی‌شدن موسیقی پاپ ایرانی، که با ورود سازهای موسیقی به کشور و افزایش آموزش همراه شد، به شمار افراد اهل موسیقی اضافه شد. استفاده روزافزون موسیقی در برنامه‌های صدا و سیما، از برنامه کودک و تبلیغات تا اخبار مردم را بیشتر در معرض موسیقی قرار داد. همچنین با گسترش ارتباطات دسترسی به موسیقی خارجی نیز آسان‌تر گشت. به‌زودی نسل جدیدی از خوانندگان ایرانی پا به عرصه گذاشتند که در رشد و همه گیر شدن این نوع تازه از موسیقی نقش مهمی داشتند و موجی تازه به عنوان موسیقی زیر زمینی که بیشتر شامل نسخه های تقلیدی خارجی با نام رپ ایرانی یا فارسی بود را به وجود آوردند.
*تولد رپ و پاپ فارسی در زیرزمین موسیقی ایرانی
یکی از مهمترین شاخه های موسیقی زیرزمینی در ایران رپ است. از تاریخچه آهنگ های رپ غیر مجاز به واسطه همین غیر مجاز بودن آنها تاریخچه روشنی در دست نیست اما اولین آهنگ رپ فارسی مجاز در سبک پاپ در اواخر دهه ۱۳۷۰ خورشیدی در یک برنامه تلویزیونی به نام «اکسیژن» در ایران پخش شد. این قطعه توسط شهاب حسینی که آن موقع جوانی تازه کار و مجری برنامه بود خوانده شد و تاحدودی مورد توجه قرار گرفت. تقریباً دو سال بعد از این رخداد، اولین آلبوم رپ فارسی در ایران با نام اسکناس منتشر شد. این آلبوم که در سبک رپ طنز بود و اولین آلبوم رپ فارسی بود که در ایران با مجوز رسمی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی منتشر شد، چندان مورد استقبال واقع نشد.
در مورد فعالیت گروه‌های زیرزمینی رپ فارسی در ایران به دلیل پیچیدگی شرایط و تحت فشار بودن هنرمندان این سبک از موسیقی زیرزمینی، منابع موثقی دال بر تاریخچه ی اصلی برنامه‌های ملاقات و نحوه شکل گیری گروه‌های ابتدائی هنرمندانی که در داخل مرزهای ایران شروع به کار کردند، وجود ندارد.
با توجه به اینکه که اخذ مجوز برای توزیع قانونی تولیدات موسیقایی به علت درون مایه های گاه هنجارشکن شعرها، برای این افراد عملاً امکان‌پذیر نبوده‌است، و با توجه به فقدان قانونی انتشار الکترونیک و حق کپی رایت آثار، پخش این آهنگ‌ها تنها از طریق اینترنت صورت می گیرد و اغلب گروه‌های رپ زیرزمینی آثارشان را از طریق وب‌گاه‌ها و وب‌نوشت‌های شخصی به گوش شنوندگان می‌رسانند.
گسترش رپ فارسی بعد از مدتی به ویژه با توجه به این که قسمت عمده‌ای از آثار زیرزمینی سرشار از فحش و ناسزا بود، باعث شد که دفتر موسیقی وزارت ارشاد در مورد اعطای مجوز به آثار این سبک سخت‌گیرانه عمل کند و این سبک از موسیقی تنها از طریق فعالیت زیرزمینی ادامه یابد. هرچند مدتی پس از این که قطعه‌ای در سبک «رپ-پاپ» فارسی در عنوان‌بندی مجموعه تلویزیونی «خانه به دوش» از یکی از شبکه‌های تلویزیونی ایران پخش شد، دفتر موسیقی وزارت ارشاد در نامهای به سازمان صدا و سیما از پخش ترانه‌ای با این سبک از رسانه‌ای مانند تلویزیون گلایه کرد.
در سال ۱۳۸۵ رضا عطاران در عنوان‌بندی چند مجموعه تلویزیونی از جمله متهم گریخت موسیقی رپ اجرا کرد. همچنین در تعطیلات نوروزی سال ۱۳۸۶ مجموعه تلویزیونی دیگری به کارگردانی رضا عطاران به نام ترش و شیرین از شبکه سوم سیما پخش شد که در عنوان‌بندی آغازین آن، رضا عطاران یک شعر از نیلوفر لاری‌پور را به صورت رپ می‌خواند و یک خواننده که بعدها از ایران رفت نیز با آواز وی را همراهی می‌کرد. رضا عطاران و امیرحسین مدرس در عنوان‌بندی یک مجموعه تلویزیونی دیگر به نام خانه به دوش نیز قطعه‌ای به سبک «رپ-پاپ» فارسی خواندند، که مورد توجه قرار گرفت.
موسیقی رپ ایران در اواسط دهه ۸۰ دچار نوعی بحران شد. از یک طرف آهنگ‌های با مضامین غیراخلاقی و ترویج استفاده از مواد مخدر توسط عده محدودی از خوانندگان رپ ابعاد تازه‌ای به خود گرفت و باعث شد تا بحث مبارزه با موسیقی رپ شکلی جدی بگیرد و سریال فیلتر شدن سایت مربوط به این سبک موسیقی آغاز شد، تعداد زیادی از خوانندگان این سبک بازداشت شدند از جمله بهرام، هیچ‌کس، پیشرو و قاف. همچنین استودیوهایی که در آن آهنگ‌های خود را ضبط می‌کردند توسط نیروی انتظامی پلمپ شد تا بسیاری از فعالان موسیقی زیرزمینی به فکر اصلاح روند کاری خود و گرویدن به جرگه مجازهای موسیقی ایرانی بیفتند.
*خواننده‌هایی که از زیرزمین، روی زمین آمدند
بسیاری از خوانندگانی که امروز در بازار رسمی موسیقی کشور فعالیت می‌کنند، پیش از این به صورت زیرزمینی می‌خواند‌ه‌اند. آمارها هم نشان می‌دهد میزان استقبال مردم از خوانندگانی که در ابتد‌ا زیرزمینی بود‌ه‌اند و سپس مجوز گرفته‌اند، بیشتر از خوانندگان دیگر است. در برخی موارد حتی مجوزدار شدن، باعث کاهش اقبال مردم نسبت به آن خواننده هم شده است!
همین موضوع خوانندگانی را هم که موسیقی‌شان برای گرفتن مجوز مشکلی ند‌اشت، قانع کرد تا قبل از اینکه بخواهند وارد دنیای موسیقی شوند، حتماً سری به زیرزمین بزنند و از آن به عنوان سکوی پرش به دنیای شهرت، استفاده کنند.
این زیرزمین‌های ستاره‌ساز، توجه تهیه‌کنندگان موسیقی را نیز جلب کرد تا با سرمایه‌گذاری روی این خواننده‌ها، منافع مالی خود را در آینده‌ای نه چندان دور، تضمین کنند. با گسترش فضای مجازی و اینترنت در کشور، این موج سرعت بیشتری گرفت و خواننده‌های جوان و گمنامی که می‌خواستند ره صد ساله را یک‌شبه طی کنند، به این موج رونق بیشتری دادند. البته شاید کار زیرزمینی به لحاظ مالی برای خوانندگان این نوع موسیقی، منفعتی نداشته باشد اما آنها با امید به آینده‌ای که تجربه نشان داده زیاد دور نیست، همچنان فعالیت می‌کنند و کارهای خود را از طریق اینترنت، به هواد‌اران خود می‌رسانند.
در این میان، برخی فقط یک قطعه موسیقی‌شان گل می‌کند و چند هفته‌ای در صد‌ر آهنگ‌های پر شنونده قرار می‌گیرد، اما با همین سرعتی که آمدند، با همان سرعت هم می‌روند. خوانندگانی که مثل قارچ سر از دنیای مجازی در می‌آورند زیاد‌ند، اما با تولید و انتشار چند آهنگ مشخص می‌شود که این‌ها در دنیای موسیقی ماند‌گار هستند یا نه؟ که تجربه نشان داده، تعداد کمی زمان فعالیتشان به بیشتر از چند ماه می‌رسد. از آن طرف، د‌سته‌ای از زیرزمینی‌ها، توانستند از برچسب زیرزمینی بودن، خود را خلاص کنند و با گرفتن مجوز، به مجازخوان‌ها بپیوندند.
*مهد‌ی مقد‌م؛ رفت و برگشت به زیرزمین!
اواسط دهه 80، وید‌ئوکلیپ‌های یک خواننده جوان و گمنام از شبکه‌های ماهواره‌ای پخش شد که همین‌ها به سرعت او را مشهور کرد. در فضای مجازی با آهنگ «خونسرد» به شهرت رسید و با بیرون دادن آلبومی به همین نام، وارد دنیای مجاز موسیقی شد. بعد از «خونسرد»، «سونامی» را راهی بازار کرد اما با پخش چند ویدئوکلیپ بدون مجوز از او در شبکه‌های ماهواره‌ای، ممنوع‌الکار شد. تا اینکه در سال 91 با آلبوم «احتیاط» دوباره دنیای مجاز را تجربه کرد.
*آرمین زارعی؛ به دنبال مجوز
جزو اولین خوانندگان رپ ایرانی محسوب می‌شود که عاشقانه می‌خواند و طرفداران زیادی هم دارد. اما استفاده از کلمات خارج از عرف او را قاطی غیرمجازها کرد. چند ماهی است که تصمیم گرفته از زیرزمین بیرون بیاید و خبرهایی مبنی بر کسب مجوز او هم شنیده می‌شود. گرچه مد‌یرکل دفتر موسیقی وزارت ارشاد فعلا این خبر را تکذیب کرده است.
*یاس؛ اعتراض و رپ فارسی
یاسر بختیاری از ابتد‌ای کلید خورد‌ن پروژه رپ فارسی تا به امروز یکی از فعال‌ترین خوانندگان این سبک بود‌ه است. از زمان انتشار تک آهنگ «سی دی رو بشکن» در سال 85 بود که بیشتر از گذشته شناخته شد. اغلب آهنگ‌هایش در اعتراض به مسائل اجتماعی مثل فقر و اعتیاد است. او مدتی برای گرفتن مجوز از ارشاد تلاش کرد اما موفق نشد. یاس مدتی است ایران را ترک کرده است و خبری هم از زمان بازگشت یا ماند‌گاری‌اش در خارج از کشور در دست نیست.
*محسن چاووشی؛ صدا زخمی
چاووشی که به دلیل شباهت صدایش به یکی از خواننده‌های لس آنجلسی معروف شد، کارش را از سال 1383 شروع کرد و حجم قابل توجهی آهنگ غیرمجاز را راهی فضای مجازی کرد. اولین آلبومش «نفرین» بود که با روایت عشق‌های شکست‌خورده، حسابی گل کرد. او که تا مدت‌ها، پرکارترین خواننده زیرزمینی بود، آلبوم‌های «خودکشی ممنوع»، «لنگه کفش»، «متاسفم» و تعداد زیادی تک قطعه را منتشر کرد تا اینکه بعد از خواندن در فیلم سنتوری، فعالیتش جنبه رسمی‌تری به خود گرفت و سرانجام موفق به دریافت مجوز برای آلبوم «یه شاخه نیلوفر» شد.
*محسن یگانه و تیتراژ ماه عسل
یگانه همزمان با چاووشی کارش را شروع کرد و ترانه‌های آلبومش را خودش می‌سرود. او سال 84 آلبوم «سال کبیسه» و سال 85 دو آلبوم به نامهای «وقتی رفتی» و «آخه دل من» را به صورت زیرزمینی منتشر کرد. در سال 87 تیتراژ برنامه ماه عسل را خواند و کمی بعد و در همان سال موفق شد آلبوم پرفروش «نفس‌های بی‌هدف» را به صورت رسمی و با مجوز وارد بازار کند.
*سیروان و زانیار خسروی؛ خواننده‌های نو ظهور
سیروان خسروی سال 84 اولین آلبوم خود به نام «تو خیال کردی بری» را به صورت زیرزمینی پخش کرد و موزیک ویدئوهایش در شبکه‌های ماهواره‌ای نمایش داده شد. آن وقت‌ها کسی فکرش را نمی‌کرد که این پسر مو بلند و اسکیت به پا در کلیپ، بعدها به یک خواننده و تنظیم‌کننده موسیقی پاپ بدل شود. سیروان خسروی که شاگرد کاوه یغمایی بود، سال 1388 توانست با آلبوم «ساعت 9» اولین فعالیت رسمی خود را آغاز کند. خسروی جزو آن‌هایی بود که خیلی بی سر و صدا مجوزش را گرفت که با توجه به کارهای قبلی او، تعجب برانگیز است.
زانیار خسروی، برادر کوچک سیروان هم اواسط دهه 80 و با پخش تک‌قطعه‌های هیپ هاپ، کارش را شروع کرد. او از جمله خوانندگانی بود که کمتر کسی فکرش را می‌کرد روزی مجوز بگیرد. حتی وقتی نامش را از تیتراژ سریال ساختمان پزشکان درآوردند، کسی آنقدرها هم تعجب نکرد اما او هم بعد از مدتی اولین آلبوم خود به نام «28» را در ماه‌های پایانی سال 1392 به صورت رسمی وارد بازار کرد.
هر چند با ورود این افراد به جرگه مجازها تغییرات مثبت بسیاری در زمینه تامین سلیقه های مختلف نسل جوان و جامعه ایرانی در خصوص موسیقی اتفاق افتاد اما سبب شد تا موج پر قدرت دیگری از نسل نوجوان و جوان ایرانی در پی دست یابی به موقعیت ها و موفقیت به سمت استودیوهای مجاز و غیرمجاز راهی کند تا موج موسیقی حالا به یک سونامی در ایران تبدیل شود و دوباره بسیاری از جوانان را به زیر زمین ها بکشاند.
این سونامی تازه از سوی بسیاری از فعالان عرصه موسیقی البته نه به عنوان یک موج ویرانگر بلکه به مثابه یک فرصت تازه به شمار می آید و آنان معتقدند باید با تغییر دیدگاه ها به استقبال این جریان رفت.
* موسیقی زیرزمینی یک فرصت تازه یا یک تهدید؟!
در همین راستا فرید سلمانیان، کارشناس مرکز موسیقی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی درباره مختصات و مشخصات موسیقی زیرزمینی در ایران معتقد است:البته من شخصاً با عبارت زيرزميني به يك مفهوم خاص موافق نيستم. معتقدم در ايران حداقل دو شكل فعاليت در مجراي غيرقانوني موسيقي صورت مي‌گيرد: الف) تكثير غيرمجاز موسيقي كه معمولاً خاطره‌برانگيز باشد، مثل آثار قدما و غيره. ب) نوع موسيقي كه مرتبط با گروه‌هاي نيمه‌حرفه‌اي مي‌باشد كه با ساختار جامعه يا انطباق ندارند، يا مكانيزم انطباق را نمي‌دانند. آنها نوعي از موسيقي‌هاي آفرينشگر كه به علت عدم درك شرايط اجتماعي و مقررات و ضوابط، مورد سوء‌استفاده‌ي عواملي قرار مي‌گيرند كه آن عوامل يك درشت‌نمايي‌هايي نسبت به اعمال مميزي‌ها و كارشناسي‌ها مي‌كنند و اين‌ها هم استنباطشان اين است كه اگر آثارشان مميزي شود، مجوز نخواهند گرفت، ناخواسته به زيرزمين كشيده مي‌شوند.
این کارشناس با انتقاد از نگاه مسوولان به موسیقی زیر زمینی می گوید: نگاهي كه مديران كلان فرهنگي به جوان دارند، نگاهي ناقص است. جوان تا زماني كه مورد قضاوت اينچنين مديريت‌هاي فرهنگي قرار مي‌گيرد، به دنبال مفري براي عرض‌اندام ترشحات ذهني خود مي‌باشد و اين انفصال فرهنگي، رگه‌هاي اصلي‌اش در اينجا اتفاق مي‌افتد كه مخاطب را در بيرون بايد جست. الف) چون براي اين افراد ظرفيت تجربه‌انگيزي وجود ندارد. ب) فاقد نظام ارزش‌گذاري و ارزش‌يابي استعدادها و خلاقيت‌ها براي آنان هستيم. ج) فاقد كارگاه و يا ورك‌شاپ براي موسيقي پاپ هستيم. دانش عمومي هم از يك ظرفيت و توانمندي پاييني برخوردار است و خيلي زود با سليقه‌ي مخاطب تغيير مي‌كند و اينجاست كه تميز سره از ناسره، كار بسيار مشكلي است و من نسبت به شكل‌گيري‌اش بسيار بسيار احساس خطر مي‌كنم.
*یک کارت دعوت برای خروج از زیرزمین های تاریک!
این سونامی تازه و تلاش برای بهره گیری از آن در قالب یک فرصت تازه سبب شده است تا با وجود اظهارنظرها و موضع گیری های متناقض موجود در بین مسوولان، صالحی امیری وزیر جدید فرهنگ و ارشاد اسلامی در نخستین روزهای ورود به ساختمان وزارتخانه از ضرورت تغییر در شرایط موجود و ایجاد امکانات فعالیت رسمی و قانونی این گروه ها سخن بگوید و درصدد برآید تهدید این نوع موسیقی را به یک فرصت تازه تبدیل کند.
صالحی امیری در یکی از نخستین اظهارنظرهای خود در سمت وزیر فرهنگ و ارشاد اسلامی تاکید می کند در دوره جدید سعی می‌کنیم کاری کنیم که چیزی به اسم زیرزمینی ها وجود نداشته باشد که تبدیل به موضوع مجرمانه شود. وقتی همه از زیر زمین به روی زمین آمدند، در چارچوب قانون کار می‌کنند.
وی با بیان اینکه حذف، سیاست درستی در برخورد با افراد نیست معتقد است: این گونه نباید باشد که چون یک نفر جوری عمل می‌کند، حذفش کرد. شاید اگر بستر مناسبی برای ارایه خوب آثارش داشته باشند ما نباید مانعی برایش باشیم.
نگاه تازه مجموعه وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی به موسیقی زیرزمینی در ایران را بسیاری این روزها به مثابه یک کارت دعوت برای گروه هایی قلمداد می کنند که مولفه های لازم برای فعالیت و رشد در ساختار و روند قانون و مجاز فعالیت در بازار موسیقی را دارند . کارت دعوتی که در روزهای اخیر وزیر فرهنگ و ارشاد اسلامی برای همه صادر کرده است و صد البته این کارت دعوت چند بند ساده دارد.
بندهایی که به گفته صالحی امیری این گونه بیان می شود: شرط و شروط ساده‌ای هم هست که به یکسری اصول کلی پایبند باشند. مثلا در موسیقی شئون اجتماعی را باید رعایت کنید.
حالا تنها باید امیدوار بود و منتظر ماند تا ببینیم این کارت دعوت تازه می تواند زیر زمینی ها را به صحنه های روی زمین بکشاند و صدای موسیقی غیر رسمی ایران در جامعه به عنوان یک صدای مجوز دار شنیده شود یا همچنان صدای سازهای گربه های ایرانی از زیرزمین ها شنیده می شود.
گزارش : حسین خدنگ /مردم سالاری
دریافت صفحه با کد QR