در گام اول و براي بررسي رفتارهاي پوپوليستي دولت‌ها بايد تعريف درست و دقيقي از پوپوليست داشته باشيم. به گفته سريع القلم پوپوليسم واژه‌اي است که در آمريکاي لاتين متولد شده که در مقابل خردگرايي و عقلانيت و نخبه گرايي قرار مي‌گيرد. در واقع زماني که مسئولان بخواهند تصميم بگيرند به جاي رجوع به خردمندان، بزرگان و جامعه‌شناسان تنها به روح و حال عمومي مردم توجه مي‌کنند و بر اساس آن دست به تصميمات مقطعي و بدون استدلال مي‌زنند. در رفتار‌ها و تصميمات پوپوليستي، زمان عنصر بي‌اهميتي است و بدون توجه به تجربه در گذشته و اثر گذاري در آينده و‌‌‌ همان طور که گفته شد بدون استدلال و مطالعه تنها اقدامي مي‌شود تا به طور موقت مردم رضايت داشته باشند به اصطلاح رفتار پوپوليستي مانند سوپاپ اطمينان عمل مي‌کند و در مدت زمان کوتاهي مردم را از انفجار اعتراضي دور نگه مي‌دارد. از آنجايي که بدون برنامه‌ريزي بلند‌مدت دست به اقداماتي نسنجيده زده مي‌شود پوپوليسم بي‌ثباتي را به ارمغان مي‌آورد و تلاش مي‌شود مردم را در يک فضاي محدود زماني، مکاني و فلسفي محصور کند تا اينکه بتواند اهداف خود و گروه خاص خود را پيش ببرد. در دوران نازيسم در آلمان و ژاپن چنين موضوعي تجربه شد به گونه‌اي که فضاهاي رواني جامعه را يک سيستم و يک شخص و يک گروه تحت انحصار خود قرار داد و به قدري اغراق شد تا توانستند روح مردم را تسخير در آورده و قوه استدلال آن‌ها را تعطيل کنند.

از سوي ديگر پوپوليست با مد مقايسه مي‌شود. زيمل، جامه‌شناس‌ آلماني (1858- 1918) مي‌گويد همه‌گير شدن و گسترش مد باعث مي‌شود تا مد نهايتاً ناپديد شود. به باور او، مد به اين دليل آغاز مي‌شود که برخي مي‌خواستند خود را از ديگران متمايز کنند، زماني گسترش مي‌يافت که عده زيادتري مي‌خواستند خود را با آن عده خاص شبيه سازند و زماني نابود مي‌شود که همه گير شدن آن، هدف متمايز بودن اوليه آن را بي‌معنا مي‌ساخت. به اين معنا نابودي و ناپايداري خصيصه ماهوي مد ديده مي‌شد. در ميان نظام‌هاي سياسي مي‌توان پوپوليسم را تا حدي همتايي براي مد در نظر گرفت. پوپوليسم همانند مد به دليل خصايص ماهوي‌اش ناپايدار و گذراست. به شيوه عجيبي رژيم‌هاي پوپوليستي به لحاظ ماهوي يعني آنچه ‌هستند نمي‌توانند باشند.

پوپوليست يا عوام‌فريبي تنها مختص به ايران يا کشورهاي در حال توسعه در خاورميانه نيست بلکه اين پديده را مي‌توان در پيشرفته‌ترين کشورهاي اروپا و آمريکا نيز به وضوح شاهد بود. بسياري از کار‌شناسان علوم سياسي و روابط بين‌الملل سال 2016 را سال پوپوليسم در جهان مي‌دانند چرا که پارامترهاي يکسال از پوپوليسم را در اقصا نقاط جهان مي‌توان پيدا کرد. برگزاري انتخابات در سال 2016 و تلاش عوام‌فريبانه اکثر کانديداهاي قدرت در جهان، تا جايي پيش رفته است که موج پوپوليستي شرق تا غرب دنيا را فرا گرفته است. انتخابات رياست جمهوري آمريکا و حضور کانديدايي مانند دونالد ترامپ نشانه بارز موج پوپوليسم در جهان غرب است، برخي ترامپ را با احمدي‌نژاد مقايسه مي‌کنند و رفتارهاي مشابه‌اي بين اين دو فرد در دو بازه زماني و مکاني وجود دارد. پوپوليسم تنها مختص ايران و آمريکا نيست، بلکه در انتخابات اتريش شاهد بوديم حزب پوپوليست آزادي را برگزيدند. موج پوپوليسم کشورهاي چون برزيل، پرو، مکزيک، شيلي و نيکاراگوئه را نيز فراگرفته است و به نظر مي‌رسد براي رهايي از اين موج بايد اقدامي جهاني صورت گيرد.

ايران خيلي زود‌تر از کشورهاي ديگر جهان درگير سياستمداران پوپوليستي شد. ايران و مردم ايران با ظهور دولت‌هاي نهم و دهم که رياست آن‌ها بر عهده محمود احمدي‌نژاد بود براي اولين بار و به صورت پر رنگ و ملموس با موضوع پوپوليسم گرايي آشنا شدند به اين جهت هر پالسي که مشابه رفتارهاي رئيس دولت سابق باشد مردم به راحتي رفتار عوام‌فريبانه را تشخيص مي‌دهند و همين امر کار را براي سياستمداران بعدي و به خصوص حسن روحاني و دولتمردان دوره يازدهم سخت کرده است. سفرهاي استاني نمونه بارز رفتار پوپوليستي احمدي‌نژاد در دو دولت نهم و دهم است به خصوص که در اين سفر‌ها تلاش مي‌شد با مردم به سادگي صحبت شود و با سوالهاي چون ساعت چند است؟ يا چه کسي خسته است؟ طنز حضور عوام‌فريبانه‌ها را بيشتر کند. در حوزه اقتصادي نيز، هدفمند کردن يارانه‌ها نمونه پوپوليستي بود چرا که تلاش مي‌شد با پرداخت 45500 تومان مردم را به طور موقت راضي نگه دارند بدون آنکه براي اين هدفمندي برنامه‌اي بلند مدت در نظر داشته باشند. علاوه بر پرداخت نقدي يارانه به مردم، طرح مسکن مهر را نيز مي‌توان در کارنامه اقدامات پوپوليستي احمدي‌نژاد و تيمش قرار داد. اين اقدامات به نحوي در ايران جا افتاده است که هر دولتي روي کار بيايد نمي‌تواند اين سه گام را به دور از عوام‌فريبي انجام دهد و به نوعي اين‌ها گريبان دولت‌ها را گرفته‌اند.

با وجود اينکه حسن روحاني با شعارهاي متفاوت و اعتدالگرايي و عقلايي وارد کارزار انتخابات شد و با همين شعار‌ها توانست راي اکثريت را کسب و سکان پاستور را در دست بگيرد. اما برخلاف شعارهاي متفاوتي که داد شاهد آن هستيم که رفتارهاي پوپوليستي احمدي‌نژاد دامن دولت يازدهم را گرفته است و‌‌ همان رفتارهاي عوام‌فريبانه از دولت تدبير واميد نيز سر مي‌زند. روحاني سريال سفرهاي استاني احمدي‌نژاد را در فصلي جديد دنبال مي‌کند و هنوز شاهد آن هستيم مردم به دنبال خودروي او مي‌دوند يا در شيرخوارگاه حاضر مي‌شود و عکسي از تماشاي فوتبال تيم ملي در جام جهاني در منزلش منتشر مي‌کند.

رفتارهاي مشابه، باعث شده است برخي طرفداران ديروز روحاني به منتقدان امروز او تبديل شوند اما عباس عبدي فعال سياسي اصلاح‌طلب با رد تشابه روحاني و احمدي‌نژاد تاکيد دارد که سفرهاي استاني روحاني پوپوليستي نيست. چرا که بازتاب‌ها و اثرات سفرهاي استاني روحاني با احمدي‌نژاد متفاوت است. سفرهاي پوپوليستي شامل يک مجموعه از رفتار‌ها و اقدامات دولتمردان سابق بود که مورد نقد کار‌شناسان واقع مي‌شد. به عنوان مثال تصويب طرح‌هاي کلان بدون اخذ نظر کار‌شناسان و نسنجيدن جوانب آن، دريافت نامه‌ها و دادن پول و وعده‌هاي متعدد و... از عملکردهاي مورد نقد در دولت قبل بود. بنابراين سفرهاي استاني دولت يازدهم به لحاظ محتوا با دولت قبل متفاوت است. عبدي اعتقاد دارد در عين حال بايد دانست که چون روساي جمهور پيشين به همين ترتيب استقبال مردمي سفرهاي استاني را دنبال مي‌کردند ممکن است مردم در شهرستان‌ها، تغيير شيوه سفر‌ها را کم توجهي به خود تلقي کنند. شايد به همين دليل دولت روحاني هم تصميم گرفت به شکل ظاهري استقبال‌هاي مردمي را ادامه دهد.

بنابراين براي آنکه شاهد بازگشت پوپوليست در کشور نباشيم دولتمردان نه تنها نبايد دست به رفتارهاي عوام‌فريبانه بزنند بلکه بايد نگاه و ديد مردم را به رفتارهاي نمايشي سياستمداران تغيير داد. به غلط مردم تصور مي‌کند بايد به دنبال خودروي رئيس‌جمهور بدوند يا در سخنراني‌ها با جملاتي در حد دبستان روبه رو شوند. با اين حساب روحاني و دولت يازدهم کار سختي براي تغيير موج پوپوليستي در ايران دارند.
گزارش:نسترن دقیقی