روابط ایران و روسیه به لحاظ دیپلماتیک و سیاسی دارای پیچیدگی های متنوعی است؛ ذیل همین موضوع، فاکتورهای متنوعی روابط تجاری و اقتصادی تهران و مسکو تاثیرگذار است.

به گزارش مردم سالاری آنلاین به نقل از دیپلماسی ایرانی ،جمهوری اسلامی همواره به روسیه نگاه «رفیق استراتژیک» داشته است اما روس ها تعبیر به «دوست خوب» کرده اند. تخاصم با ایالات متحدده نقطه اشتراکی است که طرفین را به سمت توسعه همکاری‌ها سوق می دهد اما کرملین بر اساس منافع راهبردی و نه نگاه ایدئولوژیک رفتار می کند. 

مساله ایران با اسرائیل، نوع رفتار ایران در خاورمیانه و در نهایت پرونده هسته‌ای ایران رئوس اختلافات تهران با جبهه غرب است. روسیه درگیر معماواره امنیت و تهدیدهای راهبردی – ژئوپلیتیکی است که در نهایت به شکل گیری جنگ اوکراین منجر شد. نکته اینجاست که تشابه رفتارتخاصمی غرب منجر به ایجاد ساختار همکاری مشترک بین طرفین نشده و تنها اقدامات موردی یا مقطعی توسط طرفین دنبال شده است. 

بدبینی تاریخی

در پس نگاه ایران، روسیه یک عضو شورای امنیت سازمان ملل متحد است که توانایی وتوی قطعنامه های شورای امنیت علیه تهران را در اخیتار دارد. منتقدان عمدتا انگشت روی ماجرای قطعنامه شورای امنیت علیه ایران درباره بند هفتم منشور سازمان ملل می گذارند؛ بدبینی تاریخی به روس ها معضل درون ساختاری جمهوری اسلامی در همکاری با روسیه است.

«دینا اسفندیاری» تحلیلگر مجله فارین افرز می نویسد که «هیچ دوستی بین روسیه و ایران که دارای تاریخ پرفراز و نشیب بی اعتمادی و خیانت هستند، وجود ندارد. اما اتفاقات تاریخی اغلب به اتحادهای پایدار و مهم منجر می شود، و پیوند بین مسکو و تهران ممکن است از این قاعده مستثنی نباشد. به هر حال، بعید است که شروط مشارکت از بین برود. جنگ روسیه در اوکراین ادامه خواهد یافت و ایران نیز هیچ نشانه ای از اعتدال را نشان نمی دهد. بنابراین، هیچ یک از دو کشور نمی توانند امیدی به خروج از انزوای بین المللی داشته باشند.» این وضعیت نشان می دهد که منافع دو کشور امکان پیوند دارد.

پیوند منافع در سوریه و معمای برجام

در دل بهار عربی، جنگ سوریه باعث گره خوردگی منافع تهران و مسکو در دمشق شد؛ اتفاقی که سنگ بنا همکاری های سخت و نرم نظامی و اطلاعاتی ایران و روسیه شد. ایران حامی سرسخت «بشار اسد» بود و روسیه هم باید حضور در بندر طرطوس را با بقای رئیس جمهوری سوریه تضمین می کرد. پیوند منافع در سرزمین شام آنچنان جدی شد که مثلث نیروهای ایرانی، سوری و روسی علیه تروریسم تکفیری، مزدوران کرد تحت حمایت آمریکا و مزدوران تحریرالشام تحت حمایت ترکیه وارد عمل شدند. به موازات جنگ همکاری های طرفین در بازسازی اقتصاد جنگ زده سوریه مورد توجه ایران و روسیه قرار گرفت. 

به موازات پرونده مشترک سوریه، پای روسیه به عنوان پیمانکار اصلی نیروگاه اتمی بوشهر و عضو شورای امنیت به تلاش ها برای حل مساله اتمی ایران با کشورهای غربی و مشخصا آمریکا کشیده شد. توافق برای اقدام مشترک موسوم به برجام رویدادی بود که روسیه چندان روی خوشی به آن نشان نداد اما در نهایت جهت کنترل سطح تنش به آن رضایت داد.

خروج آمریکا از برجام رویدادی تاثیرگذار در توسعه روابط اقتصادی بین ایران و روسیه بود. سیاست کلان جبهه شرقی (روسیه و چین) دور کردن ایران از جبهه شرقی (آمریکا و اتحادیه اروپایی) است. 

بنیان های اقتصادی ایران از دوره پهلوی عمدتا غرب محور است. برخلاف تهران، روسیه و چین ضمن حضور در بازارهای جهانی، نوعی خودکفایی داخلی از زمان دوران جنگ سرد را حفظ کرده اند. نیاز ایران طی سال ها تحریم های خصمانه آمریکا پس از انقلاب اسلامی سال 57 همچنان بر صنایع ایران سنگینی کرده است، برجام در پس بازی های دیپلماتیک به دنبال گشایش اقتصادی بود. جالب اینجاست که برجام با روی خوش جبهه شرقی همراه نبود. پارادوکس فکری جبهه شرقی تمایلی به وقوع جنگ در خاورمیانه ندارند. رفتار شناسی جبهه شرقی نشان می دهد که آنها با شورای همکاری های خلیج فازی دارای شراکت های تجاری گسترده ای هستند. 

نیمه پنهان جنگ اوکراین 

حمله روسیه به اوکراین شرقی اتفاقی قابل پیش بینی بود که از میانه های سال 2018 نشانه های آن در رزمایش «زاپاد» به وضوح مشاهده می شد. آنچه ما تحت عنوان جنگ سخت میدان می بینیم، ابعاد متفاوت آشکار و پنهان متنوعی دارد. جنگ اقتصادی در هر نبردی یک مولفه موثر محسوب می شود که موتور جنگ طرف مقابل را دچار اختلال می کند. روسیه با اهرم هژمونی انرژی در زمستان یقه اروپا را گرفت. جبهه غربی هم با منع فروش نفت و گاز ، تحریم روبل و تجارت با روسیه ، منع تجارت تلاش کرد روبل روسیه را زمین بزند. 

در سایه جنگ اوکراین کرملین به توسعه همکاری تجاری و صنعتی با ایران نگاه متفاوتی پیدا کرد. سفر تابستان گذشته «ولادیمیر پوتین» رئیس جمهوری روسیه به تهران، ورود روبل به بازار ارز ایران و در نهایت طرح اتصال سیستم بانکی شتاب با میر اتفاقاتی بود که نشان دهنده تمایل شدید روسیه در استفاده از تجربه های تهران در دور زدن مکانیسم تحریم های غربی است. روسیه ظرف 18 ماه گذشته تلاش زیادی در جهت الگوبرداری از راهبرد«دلارزدایی» جمهوری اسلامی از خود نشان داده است. افتتاح اولین شعبه بانکی VTM  روسیه در ایران هم اقدامی در جهت تسریع اتصال میر و شتاب است.

روسیه همانند چینی ها تراکنش های اقتصادی کلانی با شورای همکاری خلیج فارس و حتی اسرائیل دارند اما فعلا ایران برای مسکو فرصت دیگری است. ناگفته نماند که میانجی گری چینی ها در مخاصمه ایران و عربستان اقدامی هوشمندانه برای تضمین امنیت تجاری شرقی ها در ریاض و تقابل با نفوذ سنتی آمریکا بین شیخ نشین های خلیج فارس قابل تفسیر است. 

تمایل شدید مسکو و پکن برای تعیین وضعیت ایران در سازمان همکاری های شانگهای از عضو ناظر به عضو اصلی یا پذیرش ایران در سازمان بریکس نشان دهنده برنامه منسجم کرملین برای جذب ایران در صف کشی اقتصادی مقابل جبهه غربی است که اتفاقا با پاسخ مثبت دولت سیزدهم مواجه شده است. 

سوال بزرگ در شرایطی که تصویر شد این است که همکاری های تهران و مسکو یک اتحاد استراتژیک است یا صرفا یک تاکتیک مقطعی در بزنگاه جنگ اوکراین برای تقابل با غرب است؟!

نیاز تاکتیکی و فرصت راهبردی 

ظاهرا آنارشی روابط بین الملل و مولفه های منافع به سرعت در حال تغییر است و همین مساله اجازه تدوین راهبردهای استراتژیک طولانی مدت را از کشورهای مختلف می گیرد اما نکته اینجاست که بازیگران هوشمند از دل شدیدترین تخاصم ها تلاش می کنند منافع مشترک تعریف کنند. در این میان، تفکیک به سوژه ها و موضوعات در رفتار کلوپ قدرتمندان (اعضای شورای امنیت) به وضوح مشاهده می شود.

استراتژی های اقتصادی و استراتژدی های سیاسی ، لازم و ملزوم یکدیگر هستند تا جایی که اقدامات دیپلماتیک با رویکردهای اقتصادی برای طرفین تعریف و بازتعریف می شود.منافع مشترک ایران و روسیه در جدال اقتصادی با غرب با همپوشانی صنایع سبک و صنایع سنگین معنی پیدا می کند. 

چالش های دورن ساختار صنایع ایران به ویژه در حوزه خودروسازی فرصت طلایی عطش بازار روسیه را در اختیار رقبای دیگر قرار می دهد. ماجرای جدال روسیه و ترکیه در خلال جنگ سوریه، امکان حضور ایران در بازار کشاورزی روسیه را فراهم کرد اما صادر کنندگان ایرانی نتوانستند مطالبه بازار این کشور را فراهم کنند.

نیاز روسیه برای دسترسی زمینی به دریای عمان و خلیج فارس فرصتی است که از طریق اتصال خط ریلی شمال – جنوب به بندر عباس و بندر چابهار امکان گره گشایی از معضل همیشگی دسترسی به آب های گرم جنوبی را  فراهم می کند. نکته جالب اینجاست که بندر چابهار از تحریم های آمریکا مستثنی است و نیازی به تردد دریایی از تنگه هرمز و کانون تنش ناوگان آمریکایی ندارد. آمریکا که تلاش می کند منافع دهلی نو را لحاظ کند؛ بندر چابهار را به دلیل حضور سرمایه گذاران هندی و راه دسترسی آنها به آسیای میانه از تحریم های خود مستثنی کرده است. 

مساله حیاتی پنهان که کسی درباره آن صحبت نمی کند؛ اقدام ناگهانی ناتو در تنگه بسفر ترکیه است. روسیه نیاز دارد که یک مسیر جایگزین داشته باشد تا بیش از این تحت فشار غرب قرار نگیرد. کریدور شمال جنوب ایران یک راه احتیاط برای حفظ ارتباطات حیاتی زمینی روسیه است.

اعداد و ارقام مایوس کننده

«احسان خاندوزی» وزیر اقتصاد ایران می گوید که «ما روابط خود با روسیه را راهبردی تعریف می‌کنیم و در بسیاری از زمینه‌ها به ویژه در روابط اقتصادی با یکدیگر همکاری می‌کنیم.»

جمع و تفریق فرصت ها و همکاری های دیپلماتیک ایران و روسیه در کنار اعداد و ارقام تجارتی تهران و مسکو یک عدد مایوس کننده است. مدتی است که چین، هندوستان، عراق، ترکیه و امارات عربی متحده، شرکای اصلی تجاری ایران هستند و هرچند بنا بر گزارش ها، تجارت ایران و روسیه سال گذشته 20 درصد رشد داشته (و به 4.9 میلیارد دلار رسیده) اما هنوز هم روسیه از بقیه شرکای تجاری ایران، عقب است. پس از جنگ اوکراین رقم صادرات روسیه به ایران حدود 30 درصد رشد و واردات این کشور حدود 12 درص افزایش را نشان می دهد.

به گفته «ولادیمیر ایوین» معاون سرویس گمرک فدرال فدراسیون روسیه، «بیشترین مبادلات بازرگانی بین دو کشور در زمینه محصولات کشاورزی است. روسیه مواد خام غذایی و کشاورزی ایران را تامین می کند که حدود 90 درصد از کل صادرات به این کشور را به خود اختصاص داده است. در ساختار واردات روسیه از ایران نیز همین محصولات رتبه اول را به خود اختصاص دادند و سهم آنها 60 درصد از کل حجم واردات از ایران است. علاوه بر این، ایران مواد معدنی، مواد ساختمانی، محصولات پلاستیکی و تعدادی دیگر از کالاها را به فدراسیون روسیه صادر می کند.»

عدد 4.9 میلیارد دلاری که تازه پس از جنگ اوکراین محقق شده باتوجه به نیازهای دو طرف، بیشتر شبیه شکست است تا یک پیروزی راهبردی! می توانیم بگوییم ضعف ایران در دیپلماسی اقتصادی، تعریف بازار مشترک، عرضه محصول مطلوب و ایجاد مکانیسم عرضه در بازار روسیه عامل بازدارنده اصلی در توسعه روابط تجاری فی مابین است. جنگ اوکراین هم اگرچه چشم انداز روشنی برای پایان ندارد اما سرانجام طرفین سرمیز آتش بس خواهند نشست. زمان فرصت ایران برای تعریف تجارت راهبردی با روسیه محدود است  و اگر ایران نتواند از این امکان استفاده کند؛ چین و ترکیه اندک سهم ایران را تصاحب خواهند