خطراتی که پایتخت ایران را تهدید می کند روز به روز در حال افزایش است. بیش از یک دهه است که درباره احتمال وقوع یک زلزله بزرگ در تهران هشدار داده می شود؛ زلزله ای که بر اساس روال تارخی زلزله های تهران تاخیر دارد و در صورت وقوع می تواند یک فاجعه عظیم را رقم بزند. حالا نشانه هایی از فعال شدن گسل اصلی هم به این احتمالات اضافه شده است.

خطراتی که پایتخت ایران را تهدید می کند روز به روز در حال افزایش است. بیش از یک دهه است که درباره احتمال وقوع یک زلزله بزرگ در تهران هشدار داده می شود؛ زلزله ای که بر اساس روال تارخی زلزله های تهران تاخیر دارد و در صورت وقوع می تواند یک فاجعه عظیم را رقم بزند. حالا نشانه هایی از فعال شدن گسل اصلی هم به این احتمالات اضافه شده است.
زلزله ۵.۱ ریشتری بامداد ۱۹ اردیبهشت ۱۳۹۹، نشان داد که در صورت وقوع حادثه ای مشابه یا شدیدتر، شهر تهران به علت تلاش مردم برای خروج از شهر، با ترافیک سنگین، تجمع خودروها در مراکز سوخت گیری و پمپ بنزین ها، مصدومیت شهروندان برای آشنا نبودن با شیوه های ایمن خروج از محل اسکان و آماده نبودن شهروندان برای مواجهه با حادثه با دردسر بزرگی مواجه خواهد شد که می تواند جان هزاران نفر را تهدید کند. ضمن اینکه باید دانست 15 درصد ساکنان تهران در بافت فرسوده زندگی می کنند که در صورت وقوع زلزله بالای 6 ریشتر بسیاری از منازل این منطقه ویران خواهند شد.
اما این تنها زلزله نیست که حیات مردم تهران را با خطر روبرو کرده است. آلودگی هوای تهران هم سالهاست که از مرز هشدار گذشته است و گاهس در طول یک سال تعداد روزهایی که مردم پایتخت هوای تمیز تنفس می کنند کمتر از سی روز است. افزایش مرگ و بیماری های ناشی از این وضعیت هوا اگرچه چندان مورد توجه قرار نگرفته و اعلام نمی شود، اما واقعیت چنان روشن است که هیچ کس نمی تواند آن را نادیده بگیر. در کنار این دو خطر بزرگ، در ماه های اخیر خطر فرونشست که دشت های اطراف تهران را تهدید می کند هم اضافه شده است. بعضی از این فرونشست ها در مناطقی است که در طول یک دهه اخیر مسکونی شده است و نمی توان از خظر احتمالی آن چشم پوشی کرد؛ و البته به آن داستان دیگری هم ضمیمه شده است: خطر فرونشست چاه ها و قنات هایی که در تهران قدیم بوده و در طول دهه های اخیر بدون متولی مانده، زیر ساختمانها قرار گرفته و حالا خطر فرونشست آنها نیز می تواند فاجعه ای را در این شهر رقم بزند.
شاید در ابتدا این تصور شکل بگیرد که تعداد این چاه ها و قنات های متروکه زیاد نیست اما بر اساس اعلام دبیر کارگروه ملی مخاطرات طبیعی حدودا ۵۰ هزار میله یا چاه قنات در تهران واقع شده و بالغ بر ۵۵۰ کیلومتر رشته قنات است! این به جز خطر فرونشستی است که بعضی مناطق تهران را تهدید می کند. چندی پیش رئیس کل سازمان ترازیابی کشوری خبر داد: پدیده فرونشست تدریجی است و در تهران مربوط به جنوب شهر تهران و دشت شهریار می شود که به مناطق شهری نیز کشیده شده است و برخی از مناطق تهران مانند مناطق ۱۷ و ۱۸ به مناطق دچار فرونشست کشیده شده اند و در سایر مناطق تهران فرونشستی دیده نشده است.
وی در ادامه افزود: در برخی از مناطق مانند مناطق کمربندی آزادگان و در شهرک هایی مانند شهرک مصطفی خمینی سرعت فرونشست زمین در بازه زمانی یک تا دو سال دو برابر شده است و این شهرک مسکونی در حال حاضر در معرض خطر است و در مناطق شمالی به هیچ عنوان فرونشستی مشاهده نشده است چراکه فرونشست در مناطق درشت دانه مشاهده نمی شود و در خاک های ریزدانه اتفاق می افتد و مناطق کوهستانی به طور کلی مناطق فرونشست نیستند و دشت ها بیشتر در معرض خطر فرونشست هستند و در مناطق درشت دانه جذب آب صورت میگیرد که در تهران در تمام مناطق درشت دانه ساخت پل ها و ساختمان ها جذب آب را مختل کرده است.
وی در ادامه افزود: در مناطق ۹، ۱۰، ۱۱، ۱۷ و ۱۸ تهران فرونشست در حال کشیده شدن به مناطق شهری است و به عنوان مثال در منطقه چهاردانگه سرعت فرونشست در یک بازه کم در حال افزایش است.
حالا علی بیت الهی دبیر کارگروه ملی مخاطرات طبیعی با اشاره به فرونشست زمین در نسیم شهر و وضعیت فرونشست زمین در استان تهران اظهار کرد: حادثه ای که طی روزهای گذشته در نسیم شهر رخ داد در واقع بر اثر ریزش یک قنات متروکه ایجاد شده بود که در حیاط یک خانه مسکونی و در کوچه این حیاط به صورت حفره ای خود را نشان داد. ابعاد این حفره به طول ۱۰ و به عرض سه متر و عمق دو متری بود.  همانطور که گفته شد علت این حادثه قنات های قدیمی و متروکه بسیار زیادی است که در تهران و اطراف تهران واقع شده است. انشعابات این قنوات، نسیم شهر و برخی نقاط دیگر را در نیز در بر می گیرد که در گذشته بیشتر با هدف آبیاری و انتقال آب وجود داشته است.
وی در گفتگوی با ایسنا گفت: متاسفانه حالا روی رشته قنات‌هایی که مدفون شدند و آثاری روی سطح زمین ندارند ساختمان احداث شده است و بر اثر ریزش و آب شستگی‌ها این فرونشست های ناگهانی رخ می‌دهد و فروچاله‌هایی در سطح زمین ظاهر می شود. پدیده فروریزش نسیم شهر که نهم دی ماه رخ داد نیز در ادامه همین مساله بوده است. البته این ناحیه در جنوب غرب استان تهران و مجاور شهر تهران است که زونی با فرونشست بسیار بالا است و تا حد ۲۴ سانتی متر در سال نیز این نرخ فرونشست را در این ناحیه که نسیم شهر، چرمشهر، اسلام شهر و ... است را نیز در برمی‌گیرد.
بیت الهی ادامه داد: اگر این زون فرونشست را در نظر بگیریم، نزدیک به دو میلیون و ۳۰۰ هزار نفر را از مناطق ۱۷، ۱۸، ۱۹ تهران و همینطور شهرهای اقماری جنوب و جنوب غرب تهران را در بر می‌گیرد. چندین پمپ بنزین، پمپ گاز، لوله‌های سوخت، چندین کارخانه و مراکز صنعتی نیز در این زون مستقر هستند. بیشترین نرخ فرونشست زمین استان تهران نیز در همین ناحیه است. پس خطر فرونشست زمین ممکن است موجب خسارت و آسیب‌های جدی شود.
وی همچنین در خصوص ریزش قنات‌های متروکه شهر تهران نیز گفت: علاوه بر فرونشست، ریزش قنات های متروکه نیز نکته بسیار مهمی است. اگر زیر پی ساختمان‌ها این ریزش ها رخ دهد متاسفانه ممکن است موجب فروریزش ساختمان نیز بشود. این پدیده مهمی است که باید مورد توجه قرار گیرد.
وی با بیان اینکه این رشته قنات‌ها به فاصله هر ۳۰۰ تا ۴۰۰ متر در کنار یکدیگر واقع شدند، گفت: این رشته قنات ها از شمال به جنوب گسترش دارند. به سمت جنوب که می‌رویم به یکدیگر نزدیک می‌شوند و اراضی و باغات زمان گذشته تهران را آبیاری می‌کردند. متاسفانه حالا دیگر اراضی و باغات تبدیل به ساختمان شده است و دیگر از حالت مفید بودن آب و انتقال آب خارج شده است.
وی ادامه داد: پیش‌تر این‌ قنات‌ها مالک شخصی داشتند؛ اما حالا رها شدند و از آن‌ها صیانت نمی‌شود. این قنات ها به مرور زمان دچار ریزش‌های سطحی می‌شود. به همین دلیل از نظر ایمنی شهری باید دقت کنیم. نمونه‌ای که از فرونشست زمین در نسیم شهر رخ داد ممکن است تکرار شود؛ به ویژه در مواقعی که بارندگی رخ می دهد و به دلیل اثر آبشستگی‌های زیرسطحی این پدیده بیشتر ظاهر می شود.
وی گفت: اگر نقشه این قنات‌ها را در ذهن تصور کنیم به سمت مناطقی از جمله مناطق ۱۲، ۱۰، ۱۱ و مرکز شهر متمرکز می‌شوند و عمده آن در منطقه ۱۲ است که قطب تجاری، بازار و... کشور است. بسیاری از مراکز تجاری کشور در این منطقه استوار است که این مسئله را پیچیده تر و خطرناک تر می‌کند.
بیت اللهی یادآور شد: این‌ها قنات‌های رها شده هستند. از آن جایی که فضای سبز شهرداری تهران از استفاده کننده های آب این قنات ها است، پیشنهاد می‌کنم که اقدامات در این خصوص باید با مدیریت شهرداری تهران باشد و تهیه نقشه قنوات را سازمان نقشه برداری و دیگر سازمان های مهندسین مشاور می‌توانند انجام دهند تا این کار سامان پیدا کند. مهم این است ساختمانی که احداث می شود مشخص نیست زیر آن قناتی وجود دارد یا نه و این قنات‌ها به صورت تصادفی پیدا می شوند. بنابراین ممکن است موجب فروریزش هایی شوند که پشیمانی به بار بیاورد.
با توجه به جمیع این هشدارها به نظر می رسد که لازم است یکبار دیگر درباره تغییر پایتخت یا تلاش برای کاهش جمعیت در تهران تصمیمی فوری گرفته شود؛ شاید خطر از آنچه مسئولان تصور می کنند نزدیک تر باشد! بدون شک وقوع هر کدام از این فجایع علاوه بر خسارات مستقیم، تبعاتی خواهد داشت که می تواند حتی منجر به ویرانی کامل پایتخت و زندگی بیش از ده میلیون نفر جمعیت آن منجر شود.
الهام درفشی