زمانی دکتر شریعتی گفته بود سه آذر اهورایی را روز ۱۶ آذر پیش پای نیکسون قربانی کردند؛ اما آیا واقعه ۱۶ آذر به خاطر ورود ریچارد نیکسون به ایران رخ داده بود؟
به گزارش پایگاه خبری فریادگر، در مهر ماه ۱۳۳۲ دو ماه بعد از کودتای ننگین ۲۸ مرداد با شروع کلاسهای درس، تحرک دانشجویان برای مبارزه و مقاومت در برابر برنامه‌های کودتاچیان، سراسر دانشگاه تهران را فرا گرفت. پخش وسیع اعلامیه‌های نهضت مقاومت ملی (ادامه دهندگان راه مصدق بر اساس منافع ملی ) و تجمع ، مذاکرات و سخنرانی‌های دانشجویان در محوطه‌ دانشکده‌های مختلف (در آن زمان مراکز دانشگاهی، محدود و منحصر به دو مرکز یعنی دانشگاه تهران و دانشسرای عالی بود) به طور آشکار از شروع جنب و جوش و تشکل دانشجویان برای ادامه‌ی مبارزه حکایت می‌کرد و این امر بر نگرانی دولت برآمده از کودتا می افزود .
انتشار مذاکرات دادگاه نظامی و اهانت و آزار شادروان دکتر مصدق هیجانات را افزایش داد و تب و تاب حاکم بر محیط دانشگاه تهران را دو صد چندان کرد. نهضت مقاومت ملی به محض شروع محاکمه‌ دکتر محمد مصدق پیشوای ملت ایران در مقام اعتراض برآمد و روز ۲۱ آبان ماه را روز اعتصاب عمومی اعلام کرد.
برای برپایی این اعتصاب نهضت مقاومت ملی تنها اکتفا به صدور اعلامیه نکرد و در کنار فعالیت وسیع انتشاراتی اقدام به سازماندهی برای این تظاهرات عمومی نمود و با آنکه حدود دو ماه از شروع فعالیت این نهضت نگذشته بود این سازماندهی تأثیر زیادی در موفقیت اعتصاب و تظاهرات در برابر شدت عمل نیروهای نظامی داشت.
افزایش هیجان عمومی در شهر تهران در آذر ۳۲ ناشی از صحبت های شجاعانه شادروان دکتر محمد مصدق در صحنه‌ دادگاه بود و توده‌های مردم را به طرف یک برخورد تعیین‌کننده با دستگاه کودتا هدایت می‌کرد. سایر اقدامات دولت هم به این هیجان عمومی کمک می‌کرد از جمله برقراری رابطه با دولت انگلیس که نشان داد دولت وقت با بی‌پروایی تمام، نتایج مبارزات ملت را ندیده می‌گیرد و برای تسلط استعمارگران بر همه شئون کشور شتاب دارد.
روز پنجشنبه ۱۲ آذر در روزنامه‌ها اعلام شد که قرار است به زودی مناسبات سیاسی ایران و انگلیس تجدید شود و حکومت از این وحشت داشت که این اعلام در زمانی که محاکمه دکتر مصدق در جریان است و اظهارات دادستان ارتش، وجدان جامعه را جریحه‌دار کند و مقاومت و عکس‌العمل‌های شدیدی را این جریان در میان مردم به وجود آورد، از این رو حکومت در صدد برآمد که از راههای مختلف این مقاومت را در هم کوبیده و امکان هر گونه تظاهرات را که ممکن است به یک قیام عمومی مبدل شود از میان بردارد.
آیت‌الله کاشانی با انتشار اعلامیه‌ای از خبر تجدید روابط سیاسی ایران و انگلیس اظهار نارضایتی کرد و آن را مخالف هدف‌های نهضت ملی اعلام نمود و برای جلوگیری از تظاهرات اعتراض‌آمیز مردم به کوشش پرداخت. اعلامیه‌ ایشان در روزنامه‌ها از جمله در صفحه‌ ۱۱ روزنامه‌ اطلاعات مورخ پنجشنبه ۱۲ آذر ماه ۱۳۳۲ انتشار یافت. در این اعلامیه که دو ستون کامل را اشغال کرده بود پس از مقدمات آمده: هموطنان عزیز باید متوجه باشید که فعلاً از تظاهراتی که بر خلاف مصالح و ناقض امنیت و ایجاد هرج و مرج باشد خودداری نمایید تا بهانه به دست آشوب‌طلبان نیفتد ...
در روز شنبه ۱۴ آذرماه در رادیو و روزنامه‌های عصر اعلام شد که از امروز روابط سیاسی ایران و انگلیس برقرار گردید ، به همین دلیل روز یکشنبه ۱۵ آذر تظاهرات متعددی در تمام دانشکده‌ها صورت گرفت. موضوع تظاهرات و شعارها علاوه بر" مصدق پیروز است" اعتراض به تجدید روابط ایران و انگلیس بود.
در روز دوشنبه ۱۶ آذر حدود ساعت ۱۰ صبح یک گروه کماندو که به مسلسل دستی مسلح بودند و لباس ، قد و قامت و قیافه‌ی آنان از سایر نظامیان متمایز بود به دانشگاه تهران وارد شدند و به طرف دانشکده فنی رفتند، بعد از کودتای ۲۸ مرداد دانشکد‌ه‌ی فنی مرکز تظاهرات و تجمع دانشجویان بود و در واقع دانشجویان دانشکده‌ی فنی رهبری مبارزات دانشگاه را علیه حکومت به دست گرفته بودند.
آن روزها حدود یک ماه از شروع محاکمه‌ شادروان دکتر محمد مصدق در دادگاه نظامی می‌گذشت و جریان دادگاه نشان می‌داد که در مدت زمان کوتاهی رأی دادگاه فرمایشی علیه رهبر نهضت ملی که بدون شک حکم محکومیت خواهد بود صادر خواهد شد، به همین جهت از مدتی قبل نظامیان که به نظر می‌رسید از مأموران فرمانداری نظامی باشند در محوطه‌ دانشگاه حضور و رفت و آمد دانشجویان را زیر نظر داشتند .... در آن موقع دانشجویان در کلاس‌های درس حضور داشتند و زمانی که مهندس عبدالحسین خلیلی رئیس دانشکده فنی از ورود گروه کماندو آن هم مسلسل به دست به محوطه‌ی دانشکده مطلع شد بلافاصله دستور می‌دهد زنگ دانشکده زده شود و چند نفر از نگهبان‌های دانشکده را مأمور می‌کند که به دانشجویان اطلاع دهند که هر چه زودتر و به آرامی از محوطه‌ی دانشکده خارج شوند، دانشجویان با سکوت و آرامش از کلاس‌ها خارج شده و ساختمان را ترک می‌کنند. هنگام خروج دانشجویان از سرسرای ورودی دانشکده کماندوها بر روی آنان آتش گشوده و سه نفر از دانشجویان را مورد هدف قرار می‌دهند که در دم جان می‌سپارند بقیه که نزدیک راهروها بودند بلافاصله از تیررس دور می‌شوند ... بر اثر این حمله‌ ناجوانمردانه احمد قندچی، مهدی شریعت رضوی و مصطفی بزرگ‌نیا سه جوان بی‌گناه به قتل رسیده و تعداد زیادی از دانشجویان به شدت مجروح شده و بیش از ۳۰ تن از دانشجویان دستگیر می‌شوند. اگر زنگ دانشکده به صدا در نمی‌‌آمد و به دانشجویان اطلاع داده نمی‌شد که آرام از محوطه‌ خارج شوند چه بسا آنها بدون توجه به موقعیت آن روز در ساعت مقرر از کلاس‌ها خارج می‌شدند و مانند روزهای قبل تظاهرات می‌کردند و کماندوها که مأمور کشتار دسته جمعی دانشجویان بودند فرصت و بهانه‌ کافی به دست می‌آوردند و کشتار وسیع‌ می‌شد و نظامیان به هدف اصلی که قتل جمعی دانشجویان دانشکده‌ فنی بود نائل می‌شدند.
مهندس خلیلی بلافاصله با فرمانداری نظامی تماس و به حمله و کشتار دانشجویان اعتراض می‌کند. فرمانداری نظامی از مأموریت کماندوها اظهار بی‌اطلاعی و نماینده‌ای را فورا به دانشکده‌ی فنی اعزام می‌کند. رئیس دانشکده با کمک سرهنگ اعزامی دانشجویانی را که در ساختمان دانشکده محبوس شده بودند به بیرون هدایت می کند و بقیه‌ دانشجویان از خطر دور می‌شوند .
مهندس عبدالحسین خلیلی رئیس دانشکده‌ فنی از استادان فاضل و باسابقه‌ دانشگاه تهران بود. او بعداً به عضویت شورای مرکزی جبهه‌ ملی درآمد و پس از تجدید فعالیت جبهه‌ ملی در سال ۱۳۳۹ مسئولیت امور مالی این جبهه را بر عهده گرفت و علاوه بر فضل و دانش به صحت عمل و استقامت در عقیده و ثبات قدم مشهور و در نظم و انضباط نمونه‌ی کاملی به شمار می‌رفت. خلیلی در ۱۶ آذر ۱۳۵۸ در اولین یادبود شهدای ۱۶ آذر پس از انقلاب در باشگاه جبهه‌ ملی به تفصیل جریان حوادث آن روز را بازگو کرد و گفت : در آن روز تظاهراتی انجام نگرفت و مأموران مسلح به قصد کشتار و بدون هیچ گونه بهانه‌ای به دانشگاه وارد شدند. هدف آنها از قبل کشتار دسته جعمی دانشجویان دانشکده‌ی فنی بود و می‌خواستند هسته‌ای اصلی مقاومت را درهم بکوبند و با شدت عمل و ایجاد رعب خیالشان را از اقدامات دانشجویان نسبت به رویدادهای بعدی کشور آسوده کنند. وی افزود که دانشکده‌ فنی سومین ساختمان در غرب محوطه‌ دانشگاه قرار دارد و تظاهرات دانشجویان اغلب در جلوی باشگاه دانشگاه که نخستین ساختمان در این قسمت است انجام می‌گیرد و اگر در آن روز هجوم مأموران مسلح به محوطه‌ دانشگاه بدلیل تظاهرات دانشجویان بود این برخورد در محوطه‌ جلوی باشگاه دانشگاه یا دانشکده‌ی حقوق که ساختمان هر دو مقدم بر ساختمان دانشکده‌ فنی است بایستی صورت می‌گرفت، وانگهی همزمان با ورود کماندوها به دانشکده فنی دانشجویان در کلاس‌های درس بودند و نمی‌توانست تظاهراتی صورت گیرد ...
از سویی حکومت از تنش‌های موجود در جامعه آگاهی داشت و به خوبی می‌دانست که اعلام تجدید مناسبات سیاسی ایران و انگلیس نمکی است بر روی زخم ملتهب مردم مبارز. ضمنا دولت وقت می خواست قبل از اعلام حکم محکومیت دکتر مصدق دانشگاه تهران را که رهبری مبارزات را در دست داشت ساکت کند، پس به یک پیشگیری خونین اقدام کرد و برای سرکوب دانشگاه به طور مسلحانه به آن حمله برد و می توان گفت : "حکومت استبداد برای این کشتار بهانه‌اش ماهیت دانشگاه تهران بود ."
بعد از گذشت مدتی ، در بعضی از نوشته‌ها دیده شد که علت حمله‌ نظامیان به دانشگاه تهران در روز ۱۶ آذر و کشتار دانشجویان "سرکوب تظاهرات دانشجویان علیه ورود نیکسون معاون رئیس جمهور آمریکا " بوده است و این موضوع به مرور در همه‌ کتب و نشریات دیده شد .
این تعبیر بیشتر از این جهت شایع شد که دو روز بعد از آن حادثه ، نیکسون به تهران آمد و مورد استقبال هیئت حاکم و حکومت کودتا قرار گرفت ... ریچارد نیکسون در تاریخ چهارشنبه ۱۸ آذرماه (دو روز بعد از فاجعه‌ی دانشگاه تهران) به تهران وارد شد و خبر ورود او در تاریخ سه شنبه ۱۷ آذر ماه در روزنامه‌های عصر اعلام گردید، روزنامه‌ی اطلاعات در روز سه شنبه ۱۷ آذر ۳۲ ترتیبات ورود نیکسون را در کنار عکسی از وی به شرح زیر اعلام می‌کند :
«نیکسون فردا وارد تهران می‌شود، برنامه‌ تفصیلی استقبال و پذیرایی از معاون رئیس جمهوری آمریکا از طرف دربار شاهنشاهی انتشار یافت، نیکسون یک ناهار خصوصی و یک شام به صورت رسمی در پیشگاه همایونی صرف خواهد کرد ...»
دستگاه حکومتی بیم داشت که ورود نیکسون و پذیرایی از او خشم دانشجویان را برانگیخته و صبر و تحملی که از محاکمه‌ی رهبر دربند ملت و تجدید روابط با دولت استعماری انگلیس لبریز شده با ورود نماینده‌ی اصلی طراحان کودتا به انفجار بینجامد ... ریچارد نیکسون معاون ژنرال آیزنهاور رئیس جمهور آمریکا بود که وزیر امور خارجه‌ی او دالس کودتای ۲۸ مرداد را با کمک انگلیس سازمان داد. او مانند سایر معاونان ریاست جمهوری شهرتی نداشت و پانزده سال پس از آن بعد از پایان دوره‌ ریاست لیندون جانسون به ریاست جمهوری آمریکا انتخاب شد و با اینکه از سیاستمدارن ورزیده آمریکا بود، در دوره‌ی ریاست جمهوری خود به طرز بسیار زننده‌ای که در تاریخ آمریکا سابقه نداشت از شغل خود کنار رفت .
گزارش : ضیا مصباح