در حالی که خبر ترور شهید سردار قاسم سلیمانی و پیامدهای آن، همچنان در صدر اخبار دنیا قرار دارد، ایران در گام پنجم که آخرین گام کاهش تعهداتِ برجامی است، همه محدودیت‌های عملیاتی تعیین‌شده در توافق هسته‌ای را کنار گذاشت. وزیر امور خارجه آلمان گفته است که این اقدام ایران، «می‌تواند اولین گام به سوی پایان توافق هسته‌ای باشد». آخرین گام کاهش تعهدات برجامی ایران به چه معناست و شامل چه چیزهایی است؟ آیا ایران عملاً از برجام خارج شده است؟ ترور شهید قاسم سلیمانی چه تأثیری در گام پنجم ایران داشته است؟
در حالی که خبر ترور شهید سردار قاسم سلیمانی و پیامدهای آن، همچنان در صدر اخبار دنیا قرار دارد، ایران در گام پنجم که آخرین گام کاهش تعهداتِ برجامی است، همه محدودیت‌های عملیاتی تعیین‌شده در توافق هسته‌ای را کنار گذاشت. وزیر امور خارجه آلمان گفته است که این اقدام ایران، «می‌تواند اولین گام به سوی پایان توافق هسته‌ای باشد». آخرین گام کاهش تعهدات برجامی ایران به چه معناست و شامل چه چیزهایی است؟ آیا ایران عملاً از برجام خارج شده است؟ ترور شهید قاسم سلیمانی چه تأثیری در گام پنجم ایران داشته است؟
به گزارش مردم سالاری آنلاین، دولت جمهوری اسلامی ایران اعلام کرده است که «در گام پنجم کاهش تعهدات خود، آخرین مورد کلیدی از محدودیت‌های عملیاتی خود در برجام، یعنی محدودیت در تعداد سانتریفیوژها را کنار می‌گذارد». طبق اعلام دولت، «برنامه هسته‌ای جمهوری اسلامی ایران دیگر با هیچ محدودیتی در حوزه عملیاتی (شامل ظرفیت غنی‌سازی، درصد غنی‌سازی، میزان مواد غنی‌شده و تحقیق و توسعه) مواجه نیست و من‌بعد برنامه هسته‌ای ایران صرفاً بر اساس نیازهای فنی خود پیش خواهد رفت».
طبق بیانیه دولت، ایران همچنان به همکاری با آژانس بین‌المللی انرژی اتمی ادامه خواهد داد و در صورت رفع تحریم‌ها و منتفع شدن از منافع برجام، «آماده بازگشت به تعهدات برجامی خود» خواهد بود.
محمدجواد ظریف، وزیر امور خارجه ایران، در توئیتی گفته است که گام نهایی ایران در چارچوب برجام است. از حیث حقوقی، ایران گام پنجم خود را در قالب یکی از بندهای برجام، یعنی بند ۳۶ برجام، برداشته است. طبق بند ۳۶ برجام، چنانچه ایران نهایتاً به این نتیجه برسد که عدم رعایت تعهدات از سوی یکی از اعضای برجام، مصداق «عدم پایبندی اساسی» به توافق هسته‌ای است، آنگاه می‌تواند این موضوع را ضمن ابلاغ به شورای امنیت سازمان ملل، مبنای توقف کلی یا جزئی اجرای تعهدات‌اش وفق برجام قرار دهد.
ایران دو نوع تعهدات در برجام دارد: اول، تعهدات عملیاتی و دوم، تعهدات نظارتی. با گام پنجم، ایران کلیه تعهدات عملیاتی را کنار می‌گذارد و از این به بعد به هیچ یک از تعهدات عملیاتی تعریف‌شده در برجام، از تعداد سانتریفیوژها گرفته تا سطح غنی‌سازی و میزان مواد غنی‌شده، پایبند نخواهد بود. در واقع، برجام عملاً برای ایران، از حیث عملیاتی کنار می‌رود. اما از منظر تعهدات نظارتی، ایران همچنان به تعهدات نظارتی تعریف‌شده در برجام پایبند است. مهم‌تر از همه این‌که ایران همچنان به همکاری با آژانس بین‌المللی انرژی اتمی ادامه می‌دهد و همچنان پروتکل الحاقی را اجرا می‌کند. تداوم اجرای تعهدات نظارتی به این معناست که ایران به لحاظ حقوقی، هنوز از برجام خارج نشده است.
چرا گام آخر کاهش تعهدات برداشته شد؟
ایران دو مدل مذاکرات را با کشورهای اروپایی، بعد از خروج آمریکا از برجام، تجربه کرد: در مدل نخست مذاکره که در یک سال نخست خروج آمریکا از برجام انجام شد، ایران به تمام تعهدات برجامی خود پایبند بود؛ در مدلِ دوم هم ایران، هر دو ماه یک بار، همزمان با مذاکره با اروپایی‌ها، از تعهدات برجامی خود طی گام‌هایی می‌کاست.
هیچ یک از این دو مدل، جوابگو نبود و کشورهای اروپایی نشان دادند که هیچ اراده‌ای برای دور زدن تحریم‌های آمریکا ندارند. اگر طرحی هم در مذاکرات از طرف اروپایی‌ها، خصوصاً فرانسه، ارائه می‌شد، یک پایه آن، مذاکره مستقیم ایران و آمریکا بود.
ترور شهید سردار سلیمانی عملاً اثبات کرد طرح‌های برجامی اروپایی‌ها هیچ‌کدام عملی نیست، مذاکره با آمریکا تا مدت‌ها غیرممکن است و تحریم‌های غیرقانونی وضع‌شده توسط آمریکا نیز تا مدت‌ها ادامه خواهد داشت. چون هدف از مذاکرات با اروپایی‌ها رفع تحریم‌ها بود، بنابراین، از این به بعد دیگر دلیلی برای اجرای تعهدات عملیاتی ایران در برجام وجود ندارد. در واقع، ترور شهید قاسم سلیمانی نشان داد که از طریق مذاکره با اروپایی‌ها، به هیچ وجه نمی‌توان به رفع تحریم‌ها رسید؛ چرا که اروپایی‌ها همه چیز را به رضایت کاخ سفید منوط کرده‌اند و در شرایط جدید مشخص است که هیچ امکانی برای مذاکره ایران و آمریکا وجود ندارد.
آیا اروپا مکانیسم ماشه را فعال می‌کند؟
اروپایی‌ها در ماه‌های اخیر تلویحاً یا تصریحاً تهدید کرده‌اند با فعال کردن مکانیسم ماشه، تحریم‌های شورای امنیت سازمان ملل و همین‌طور تحریم‌های اتحادیه اروپا را مجدداً علیه ایران اعمال خواهند کرد.
مکانیسم ماشه در بند ۳۷ برجام گنجانده شده و کشورهای اروپایی، با استفاده از این مکانیسم می‌توانند موضوع عدم پایبندی ایران به تعهدات برجامی‌اش را به شورای امنیت بفرستند. با این حال، کنار گذاشتن تعهدات برجامی توسط تهران تنها یک اقدام جبرانی بوده و در صورتی که اروپایی‌ها از مکانیسم ماشه استفاده کنند، اروپا وارد تقابلی جدید با ایران می‌شود که کمتر سیاستمداری در این قاره به دنبال آن است.
در واقع، بعید است اروپا تصمیم سیاسیِ فعال‌سازی مکانیسم ماشه را در شرایط فعلی اتخاذ کند. تأکید باید کرد که این تصمیم، صرفاً یک تصمیم حقوقی نیست، بلکه در عین حال، یک تصمیم سیاسی نیز است. اروپایی‌ها اگر مکانیسم ماشه را فعال کنند مستقیماً پشت سر ترامپ قرار گرفته‌اند و به بخشی از کمپین انتخاباتی او در سال ۲۰۲۰ تبدیل شده‌اند.
مهم‌تر از این، اگر اروپایی‌ها مکانیسم ماشه را فعال کنند، ایران به‌طور کامل از برجام خارج خواهد شد، پروتکل الحاقی را کنار خواهد گذاشت و در همکاری خود با آژانس بین‌المللی انرژی اتمی نیز تجدیدنظر خواهد کرد. این پاسخ احتمالی ایران، کار اروپا را برای فعال‌سازی مکانیسم ماشه دشوار می‌کند.
گزارش:محمدحسین یزدی
دریافت صفحه با کد QR