به صورت کلان در درازنای تاریخ بشری؛ و در مقیاسی بسیار خرد تر، در طول زندگی یک انسان موقعیت ها و وضعیت های بسیار متنوعی ایجاد شده و می شود. وضعیت هایی که همانطور که عوامل مختلف سیاسی، تاریخی، اقتصادی، فرهنگی، اجتماعی، فردی و .... در بروز و ظهور آنها نقش دارند، خود نیز منشاء آثار مختلفی هستند. انسان در طول تاریخ به این اصل حیاتی پی برده است که یک جامعه آزاد در صورتی منجر به هرج و مرج و آنارشیسم نمی شود که این وضعیت ها قاعده مند شوند. و البته که رسالت این امر مهم با دستگاه و نظام حقوقی آن جامعه اعم از نظام قانونگذاری و قضایی است. این وضعیت ها بی نهایت است. هم در سطح کلان و هم در سطح خرد. و البته تعیین ضوابط و قواعد این وضعیت های مختلف که در معنای عام آن قانونگذاری نام دارد همیشه به سادگی به دست نیامده است. برخی از این موقعیت ها و وضعیت ها به گونه ای است که انسان نسبت به وضعیت عادی آسیب پذیرتر می شود. به دلایل متعدد. اضطراری که در برخی این وضعیت ها برای انسان ایجاد می شود یکی از این دلایل است. مواجهه انسان با اشخاص، شرکتها ، سازمانها و نهادهای قدرتمند یکی دیگر از این دلایل است. دلایل متعدد دیگری نیز وجود دارند. از جمله ناتوانی یا کم توانی، عدم دسترسی به اطلاعات، وضعیت نابرابر اقتصادی، نیاز شدید و ... . بیماری یکی از این وضعیت ها است. انسان بیمار آسیب پذیر تر می شود به واسطه اضطراری که برای وی ایجاد شده است، به واسطه مواجهه وی با بیمارستانهای ثروتمند و قدتمند، به واسطه نیاز شدید وی و ... . یک انسان به عنوان مصرف کننده یک کالا یا سرویس مشخص نیز همین وضعیت را دارد. رابطه یک کارگر با کارفرماهای قدرتمند یکی دیگر از این وضعیت ها است. به همین دلیل است که امروزه موضوعاتی نظیر حقوق بیمار، حقوق مصرف کننده یا حقوق کارگر با هدف حمایت از انسانی که در وضعیت های فوق قرار دارد رخ نموده است. با اندکی مسامحه میتوان وضعیت ها و موقعیت هایی که یک انسان به عنوان یک مسافر با آن مواجه است را از نمونه همین وضعیت های فوق الذکر دانست. یک مسافر ممکن است دچار اضطرار یا نیاز شدید شود و تقریبا برای تامین بسیاری از نیازهای مسافرتی خود ناچار از مواجهه با شرکتهای بزرگ و قدرتمند است. لذا بر همان مبنا و با همان هدف پیش گفته، تلاش برای قانونگذاری و تدوین حقوق مسافر در سطح ملی در کشورهای مختلف از جمله ایران آغاز شده و منجر به وضع قوانین و مقررات پراکنده و متعددی شده است. ضمن آنکه قسمتی از وظایفِ برخی از نهادها و ادارات به خدمات سفر و حقوق مسافر اختصاص پیدا کرده است. نتیجه این کوشش ها در سطح بین المللی نیز تصویب کنوانسیون ها ، ایجاد رویه ها و تدوین منشور های متنوع و متعدد و نیز شکل گیری سازمانها بین المللی از جمله سازمان جهانی گردشگری است. در این یادداشت که در چند بخش ارائه خواهد شد، تلاش می کنیم حقوق مسافر را با استناد به این قوانین و مقررات ملی و بین المللی مورد واکاوی قرار داده و مسافران را با حقوق خود در وضعیت های مختلف آشنا نماییم. تمرکز بحث ما حقوق مسافر در کشورمان ایران بوده و ضمن معرفی و شرح این حقوق در وضعیت ها و موقعیت های مختلف، اولا قوانین و مقررات مربوطه را نام می بریم و ثانیا نهادها و سازمانهایی که به هر نحوی متولی تمام یا بخشی از خدمات سفر بوده و مقرراتی را در خصوص حقوق مسافر وضع کرده اند معرفی خواهیم کرد. اما در این خصوص چند نکته قابل یادآوری است. اول: طرح بحث فوق منصرف از موضوع حق سفر به عنوان یکی از حقوق انسان است. یعنی یک مرحله بعد از آن است. اینکه حق سفر را می توان جزو حقوق اولیه انسان قلمداد کرد یا خیر و در صورتی که آن را جزو حقوق اولیه بشماریم چه تعهداتی متوجه حکومتها است، بحثی مستقل از موضوع ما نحن فیه است. مباحث مطروحه در این مرقومه اساسا بعد از این مرحله است. یعنی زمانیکه یک انسان به هر ترتیب تصمیم می گیرد مسافرت کند و لذا در این حالت این سوال پیش رو است که وی به عنوان یک مسافر چه حقوقی دارد؟ دوم این‌که تلاش ما بیشتر معطوف به این موضوع است که زمانی که شخصی تصمیم به سفر می گیرد، به عنوان یک مسافر و در مواجهه با تمامی اشخاص ، شرکتها و سازمانهایی که در حوزه ارائه خدمات سفر فعالیت می کنند دارای چه حقوقی است؟ سوم: شاید به واسطه اینکه یک مسافر از همان لحظه ای که تصمیم به مسافرت می گیرد تا پایان مسافرت خود بسته به نوع سفر با شرکتها، نهادها و سازمانهای مختلفی مواجه می شود، تدوین یک سند واحد و جامع حقوقی که تمامی حقوق مسافر در آن پیش بینی شده باشد محقق نشده است. بلکه اسناد پراکنده ای تنظیم و تدوین شده است که مناسبات مسافر با این نهادها و شرکتهای مختلف را سامان دهی نموده و در آنها حقوق مسافر در مواجهه با این شرکتها و نهادها پیش بینی شده است. این موضوع هم در سطح بین المللی و هم در سطح ملی صادق است. لذا تلاش ما این است که ضمن گردآوری تمامی این قوانین و مقررات ، با زبانی ساده و طی چند یادداشت به شرح آنها بپردازیم. چهارم: از آنجا که یکی از مهمترین انواع مسافرت، مسافرت هایی است که با هدف گردشگری و جهانگردی انجام می شود، به نوعی می توان گفت یکی از سازمانهایی که در سطح ملی و بین المللی عهده دار حقوق مسافر است، سازمان های مربوط به جهانگردی یعنی به طور خاص سازمان جهانی گردشگری در سطح بین المللی و سازمان میراث فرهنگی و گردشگری در سطح ملی در کشورمان ایران است. البته باید به اقدام شایسته ای که به منظور یکپارچه سازی و متمرکز نمودن اقدامات کلیه مراجع و نهادهایی که به نوعی بخشی از فعالیت های آنها مربوط به خدمات سفر است، توسط دولت در سال 1392 انجام شده است، اشاره نماییم. توضیح اینکه در سال 1392 ستادی تحت عنوان ستاد مرکزی خدمات سفر راه اندازی شد که متشکل از کلیه ادارات، سازمانها، وزارتخانه ها و مراجعی است که به شرح فوق بخشی از وظایف آنها مربوط به خدمات سفر بوده و هدف آن حذف موازی کاری و متمرکز نمودن کلیه خدمات مراجع مختلف در خصوص سفر است. بخشی از این یادداشت به معرفی این ستاد، اعضای تشکیل دهنده و ساختار آن و نیز شرح وظایف آن اختصاص خواهد داشت. خصوصا اینکه یکی از مهمترین وظایف این ستاد ساماندهی سفرهای نوروزی بوده و در خصوص نوروز 1396 نیز انجام اقدامات ویژه ای مصوب شده است. نتیجه آنکه چنانکه ذکر شد بطور مشخص در سطح ملی و در کشور عزیزمان ایران، حقوق مسافر در قالب یک سند واحد و جامع، وضع نشده است. یعنی ما لایحه یا قانون خاصی تحت عنوان حقوق مسافر نداریم. بلکه قوانین و مقررات پراکنده ای در این خصوص داریم که تامین کننده حقوق مسافر در مواجهه با شرکتها، افراد و سازمانهایی است که در این وضعیت خاص خدماتی را به مسافر ارائه می دهند. از جمله دفاتر خدمات مسافرتی، شرکتهای حمل و نقل، هتل ها و مراکز اقامتی، تاسیسات گردشگری و ... . لذا ما نیز در این مرقومه و به تبع وضعیت فوق تلاش می کنیم در مرحله اول، تمامی این شرکتها و نهادها را در سطح ملی برشمریم و در مرحله دوم حقوق مسافر را در مواجهه با این مراجع ذکر کنیم. ذکر این نکته نیز ضروری است که دامنه بحث ما محدود به کشورمان ایران است. باری تلاش می کنیم در سطح بین المللی نیز به برخی از مهمترین موارد حقوق مسافر بپردازیم. اما قبل از آن ناگزیر از طرح یک نکته اساسی هستیم. بطور کلی قوانین دو نوع اند. امری و تکمیلی. قوانین امری به بیان ساده شامل قوانینی هستند که اشخاص نمی توانند برخلاف آن با یکدیگر توافق نمایند. بدیهی است هرگونه توافقی که برخلاف این قوانین باشد باطل خواهد بود. اما قوانین تکمیلی قوانینی هستند که می توان بر خلاف آنها توافق کرد. چند معیار برای آمره بودن یک قانون وجود دارد. قوانینی که برای برقراری نظم عمومی هستند از جمله نظم قضایی، آمره هستند و نمی توان برخلاف آن توافق نمود. کلیه قوانین مربوط به آیین دادرسی مراجع حل اختلاف و صلاحیت آنها آمره هستند. همچنین قوانینی که جنبه حمایتی دارند نیز آمره هستند. روشن شد که فلسفه طرح و تحقق موضوعاتی نظیر حقوق بیمار، حقوق مصرف کننده و حقوق کارگر حمایت از انسانی است که در یک وضعیت آسیب پذیر قرار گرفته است. قبلا بیان کردیم که مبنای قوانین و مقراتی که در دایره حقوق مسافر قرار می گیرند نیز حمایت از مسافر است. نتیجه آنکه این دسته از قوانین نیز جزو قوانین حمایتی بوده و لذا به نظر نگارنده آمره هستند. یعنی نمی توان برخلاف آن توافق کرد. این نکته از اهمیت بسزایی برخوردار بوده و لازم است که همه مسافران نسبت به آن آگاه باشند. اما تعریف سفر چیست؟ مسافر کیست؟ در قوانین و مقررات موضوعه کشور، تعریفی از سفر ارائه نشده است. اما در مورد مسافر فقط یک جا تعریفی از آن داده شده است. ماده 76 قانون امور گمرکی به تعریف مسافر البته از منظر حقوق گمرکی پرداخته و بدیهی است که نمی تواند تعریف جامعی که به کار ما بیاید باشد. این ماده مقرر می دارد:« منظور از مسافر در این قانون شخصی است که با گذرنامه یا اجازه عبور یا برگ تردد از راههای مجاز به قلمرو گمرکی وارد یا از آنها خارج می شود. اشخاص زیر مسافر تلقی می گردند: الف ـ شخص غیرمقیم ایران که به طور موقت به قلمرو گمرکی وارد یا از آن خارج می شود. ب ـ شخص مقیم ایران که از قلمرو گمرکی کشور خارج (مسافر خروجی) یا به آن وارد (مسافر ورودی) می شود.» البته در ماده یک قانون توسعه صنعت ایرانگردی و جهانگردی ، جهانگردی و ایرانگردی که مصداق بارز مسافرت نیز هستند تعریف شده است. در این ماده آمده است:«منظور از ایرانگردی و جهانگردی عبارت است از هر نوع مسافرت انفرادی یا گروهی که بیش از 24 ساعت بوده و به منظور کسب و کار نباشد.» همچنین سازمان جهانی گردشگری تعریفی از گردشگری ارایه کرده است. در این تعریف آمده است: «مجموعه فعالیتهای فرد یا افرادی که به مکانی غیر از مکان عادی زندگی خود مسافرت و حداقل یک شب و حداکثر یک سال در آنجا اقامت می‌کنند و هدف از مسافرت آنان نیز گذراندن اوقات فراغت است. البته اهدافی نظیر اشتغال و کسب درآمد شامل آن نمی‌شود.» در این تعریف، فرقی نمی‌کند که مسافرت در داخل از کشور باشد یا خارج از آن. بر مبنای تعاریف فوق ، کلیت مقررات موجود، رویه ها و نظرهای مختلف، می توان تعریفی از مسافر ارائه داد. اما قبل از آن به ذکر انواع سفر می پردازیم. سفر بر چند مبنا قابل تقسیم است: بر مبنای انگیزه مسافر تقسیم می شود به سفر تفریحی، سفر مذهبی و زیارتی، سفر کاری و تجاری، سفر علمی و تحقیقاتی، سفر برای دیدار اقوام، سفر ورزشی ، سفر درمانی و .... . بر مبنای محدوده جغرافیایی سفر، به سفر شهری و بین شهری یا داخلی و خارجی تقسیم می شود. سفر همچنین می تواند با وسایل نقلیه عمومی باشد یا وسیله شخصی. تورهای گردشگری شهری نیز نوعی سفر هستند. اگر سفرهای شهری و تورهای گردشگری شهری را مستثنی کنیم، شاید بتوان مدعی شد تعریف زیر از مسافر، لااقل به عنوان مبنایی برای این یادداشت، یک تعریف تقریبا جامع باشد: «مسافر کسی است که با هدف و انگیزه های مختلفی چون کاری و تجاری ، تفریحی، مذهبی و زیارتی، علمی و تحقیقاتی، وزشی، درمانی، دیدار اقوام و ... به مدت حداقل 24 ساعت و حداکثر یک سال از محل زیست عادی خود و با وسیله نقلیه شخصی یا عمومی یا بصورت پیاده بصورت انفرادی یا گروهی به شهر یا کشور دیگر مسافرت می کند. » بر مبنای تعریف فوق و با در نظر گرفتن همه مولفه های آن باید ببینیم آنچه یک مسافر در طول سفر با آن سر و کار دارد شامل چه موضوعاتی است و در این خصوص با چه اشخاص یا شرکتها یا نهادها و سازمانهای ملی و بین المللی در ارتباط خواهد بود. یک مسافر از آغاز یک سفر تا پایان آن با مراجع زیر سرو کار داشته و ناگزیر از ارتباط با آنها خواهد بود: 1.دفاتر و آژانس های خدمات مسافرتی 2.شرکتهای حمل و نقل 3.هتلها و مراکز اقامتی 4.مجتمع های رفاهی بین راهی 5.اماکن عمومی 6.رستورانها و مراکز خدماتی 7.متولیان امور مربوط به مسیرها اعم از مسیرهای زمینی، هوایی ، ریلی و دریایی 8.تاسیسات گردشگری 9.تورلیدرها و راهنمایان گردشگری 10.اماکن دیدنی و تفریحی 11. گمرک 12. و .... چنانکه ذکر شد علاوه بر مراجع فوق ، در خصوص سفرهای داخلی، ستاد مرکزی خدمات سفر یکی از مهمترین مراجع است که یک بخش مستقل و ویژه از این یادداشت را به آن اختصاص خواهیم داد. تا کنون به این موضوع پرداختیم که فلسفه حقوق مسافر چیست؟ میزان الزام آوری قوانین و مقرراتی که در راستای حمایت از حقوق مسافر وضع شده اند چقدر است؟ تعریف سفر و مسافرت را بر اساس مقرره های ملی و بین المللی ارائه نمودیم. انواع سفر را برشمردیم و در آخر کلیه مراجعی که یک مسافر در طول سفر با آنها مواجه خواهد شد را فهرست نمودیم. به این ترتیب بنای اصلی بحث ما پی ریزی شد. در روزهای بعد با توجه به ارتباط مسافر با هرکدام از مراجع فوق و بر مبنای تمامی قوانین و مقرراتی که در این خصوص موجود است، حقوق مسافر را بیان خواهیم کرد. به نظر می رسد در وضعیت فعلی، این بهترین روش برای ارائه یادداشتی در خصوص حقوق مسافر است. البته بدیهی است محدوده قسمت عمده این یادداشت، قوانین و مقررات ملی خواهد بود. برخی از مهمترین این مقررات در سطح بین المللی نیز مورد اشاره قرار خواهد گرفت. مهدی نوده - منبع :داتیکان