نگاه من به تفسیر راهنما از منظر تاریخ تفسیر شیعه بوده در واقع از آنجا که برنامه تحقیقاتی من بررسی تاریخ تفسیر شیعه و عوامل تاریخی فرهنگی سیاسی تأثیرگذار بر نگارش تفسیر بوده است از این منظر این تفسیر را مورد مداقه قرار دادم.

نگاه من به تفسیر راهنما از منظر تاریخ تفسیر شیعه بوده در واقع از آنجا که برنامه تحقیقاتی من بررسی تاریخ تفسیر شیعه و عوامل تاریخی فرهنگی سیاسی تأثیرگذار بر نگارش تفسیر بوده است از این منظر این تفسیر را مورد مداقه قرار دادم. در سده 14 ما با تحول مبنایی در تفسیر قرآن مواجه هستیم. درواقع با حرکتی که سید جمال در جهان اسلام ایجاد کرد بیکباره رویکردهای تفسیری متحول شد. سید که از عقب ماندگی و تحت سلطه قرار گرفتن مسلمانان به شدت رنج می برد راز نجات و رستگاری مسلمانان را دربازگشت به قرآن دانست. در واقع به اعتقاد سید بازگشت به قرآن می توانست مجد و شوکت گذشته جهان اسلام را به آن برگرداند و مسلمانان می بایست حل همه مشکلات و نارسایی های اجتماعی ، سیاسی فرهنگی خود را از قرآن و در قرآن جستجو کنند. در واقع گفتمان عصری سازی فهم و تفسیر قرآن کریم از حرکت سید و با او شروع می شود.مقالات سید و سخنرانی های او را که ملاحظه کنید او تلاش کرده انگیزه های انقلابی گری ، مبارزه با استعمار، مبارزه با استبداد و بسیاری مسایل دیگر اجتماعی را از دل قرآن کریم بیرون بیاورد و برای تقویت این ایده ها به آیاتی از قرآن استناد نماید. شاگردان سید البته با آثار و فعالیت های قرانی خودشان این گفتمان را به پارادایم غالب تبدیل کردند. بنابراین یکی از ویژگی های تفاسیر سده 14 بازگشت به قرآن با رویکرد عصری اجتماعی است. رویکردی که در سده های پیشتر به هیچ روی وجود ندارد و مفسر قرآن اساساً چنین وظیفه ای برای خودش قائل نیست که به چنین مسایلی بپردازد. به طور مثال مساله ظلم و بی عدالتی حاکمان، استبداد و زورگویی همیشه وجود داشته ولی مفسران نوعاً به آنها نپرداختند. پیش از سید یعنی پیش از سده 14 مفسران و عالمان شیعی صرفاً در پی بازنمایی اعجاز ادبی قرآن بودند و جنبه های بلاغی و زیبایی شناختی ادبی قرآن را مورد توجه و تحقیق قرار می دادند. نهایتاً عالمان مسلمان با رویکردی الهیاتی به سراغ قرآن کریم می رفتند و برای تبیین و توضیح مباحث کلامی از آیات و اشارات قرآنی بهره می جستند. چنان که مهم ترین و تأثیر گذار ترین عالم شیعی در سده پنجم یعنی جناب شیخ طوسی و نیز در سده ششم طبرسی با این رویکرد به تفسیر می پرداختند.عرصه های فلسفی یا عرفانی و نیز فقهی و تشریعی قرآن نیز بعضا توجه مفسرا ن را به خود جلب می کرد ولی چنان که گفتیم اساسا مسایل اجتماعی دغدغه مفسران مسلمان نبود. به عنوان مثال سید از آیه مبارکه إِنَّ اللَّهَ لاَ يُغَيِّرُ مَا بِقَوْمٍ حَتَّى يُغَيِّرُوا مَا بِأَنْفُسِهِمْ ﴿الرعد/11﴾ لزوم اصلاح جامعه و اخلاق مندی مسلمانان برای پیشرفت و مقابله با استعمار را برداشت و مطرح کرده است در حالی که پیش از این در سده های متمادی هرگز چنین تفسیری از آیه مطرح نشده است.
• ویژگی نخست: به نظر می رسد تفسیر راهنما دقیقا در همان پارادایم تفسیر عصری و اجتماعی سید پایه ریزی و تدوین شده است.
مرحوم هاشمی در مقدمه تفسیر راهنما وقتی انگیزه خودشان از نگارش این تفسیررا بیان می کنند از قرآن با عنوان شهد شفابخش دردهاى فردى و اجتماعى یاد می کنند. ایشان می گویند متأسف بودم كه چرا امت اسلامى طى قرن‏ها، آن گونه كه بايد براى اين كتاب- كه عهد الهى با مردم و درمان مبارك و راستين دردهاى روح و جسم جامعه انسانى است- سرمايه گذارى بايسته‏اى نكرده است.
در همان جا ایشان نگران مهجوریت قرآن هستند، نگرانی که در آثار و سخنان شهید مطهری نیز وجود دارد.
• ویژگی دیگر این تفسیر در واقع قرار گرفتن این تفسیر در طیف تفاسیر تدبری است. در سده 14 یعنی در دوران معاصر به دلایلی مثل گسترش سواد عمومی در بین مردم، گسترش وسایل ارتباط جمعی و صنعت چاپ، گرایشی در حوزه آموزه‌های دینی به وجود آمد که دیگر لازم نیست یک نفر به جای همه فکر کند و افکارش را در کتابی بنویسد تا بقیه از افکار او استفاده کنند، بلکه باید شرایطی پیش بیاید که مخاطب هم، درگیر فکر کردن و فهمیدن در مورد قرآن شود.
مخاطب قرن بیستم ترجیح می‌دهد به نحوی خودش هم در فهم نقشی داشته باشد و مفسران هم تا حدی این نقش را به رسمیت شناخته اند. یکی از پیشگامان این حوزه سید قطب، صاحب کتاب «فی ضلال القرآن» و جزو اولین کسانی است که شروع به نوشتن تفاسیر روشنفکری و اصلاح طلبانه در عصر حاضر کرده است. بر خلاف تفاسیر تدبری، ویژگی که در تفاسیر سنتی وجود دارد این است که به قول دکتر احمد پاکتچی یک نوع روابط بینامتنی در همه آنها مشاهده می شود، یعنی مفسران، مرتب به تفاسیر گذشته ارجاع داده اند و گویی یک سلسله روابط زنجیره ای بین این تفاسیر برقرار شده است. در حالی که تفاسیر تدبری بدون ارتباط با سنت های تفسیری گذشته تلاش می کند مستقیما با متن مقدس ارتباط برقرار کند و تا حدودی آن سنت های تفسیری از قبیل بیان بحثهای لغوی و بلاغی و مباحث نقلی را به چالش می کشند و تلاش می کنند با توجه به ساختار جامع قرآن و کنار هم قراردادن همه آیات مربوط به یک عنوان فهم خاصی از آیه پیدا کند. در واقع این ویژگی کاملاً با نوع کاری که در تفسیر راهنما انجام شده است همخوانی دارد. و خود مرحوم آیه الله در ابتدای تفسیر این روش تدبری خودشان را توضیح داده اند.
• ویژگی سوم که در واقع نوآوری و ابتکار این تفسیر هست، تلاش برای طبقه بندی موضوعات و مفاهیم قرآن کریم است که آن مرحوم با عنوان کلیدهای تدبر در قرآن از آنها یاد کرده اند و براساس همان طبقه بندی به این امر متمایل بودند که دائرةالمعارف قرآن یا فرهنگ معارف قرآن برای دسترسی عموم فراهم بشود که به حمدلله با تلاش جمعی از فضلای حوزه علمیه قم این مهم فراهم شده است.
*عضو هیئت علمی پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی