خوب یا بد، اقتصاد ایران به صنعت نفت و گاز گره خورده و حتی پایه گذاری یک اقتصاد غیر نفتی هم از مسیر بهره برداری صحیح و برنامه ریزی شده از درآمدها و منابع نفتی در طی یک دوره بلند مدت امکانپذیر خواهد بود. به همین دلیل است که اغلب فعالان اقتصادی جدای از جایگاه صنفی و حرفهای خود، همواره نیم نگاهی به صنعت نفت کشور دارند و آن نبض اقتصاد کشور و از اصلی ترین عوامل اثرگذار بر وضعیت دیگر بخشها می دانند. و باز به همین دلیل است که اغلب صاحبنظران فارغ از تعلقات سیاسی خود، تغییر و تحولات مدیریتی اخیر در وزارت نفت و شرکتهای تابعه آن را به فال نیک گرفته اند و با امیدواری به «بازگشت» مدیران مجرب و متخصص به این صنعت مینگرند و امیدوارند که این موضوع به شتابگیری مجدد روند توسعه در این صنعت منجر شود. وزیر جدید نفت هم با درک صحیح ضروریات کشور و صنعت نفت، افزایش فوری تولید نفت و گاز و جبران افت تولید حادث شده طی سالهای اخیر را که بخش عمده ای از آن هم ریشه در مشکلات موجود در خارج از این صنعت داشته است، در اولویت برنامه های این وزارتخانه قرار داده است. پس ظاهراً همه چیز در مسیر صحیح خود در جریان است و این امیدواری وجود دارد که تلاطم های چند سال اخیر به سوی رفع شدن پیش میرود.
اما در کنار همه این امیدواریها، نگرانی هایی نیز دقیقاً از همین جا آغاز می شود و ریشه آن در نوع نگاه به توسعه و عمق آن است. قطعاً کارشناسان واقع بین، به این نکته واقفند که هرگونه تعالی و پیشرفت در این صنعت قطعاً از مسیر جبران کاستیها و پسرفتهای پیش آمده به دلایل متعدد داخلی و خارجی در این سالها می گذرد، اما باید توجه داشت که این «بازگشت» به نقاط حتی درخشان گذشته نباید به عنوان هدف در این صنعت مد نظر قرار گیرد که البته با توجه به رویکرد حرفه ای و نگرش مترقی مسئولان فعلی جز این نیز انتظار نمیرود. مسأله اصلی این است که به دلیل جایگاه خاص نفت و گاز در نظام اقتصادی و اجتماعی ایران، مفهوم توسعه در این بخش باید با عمقی بسیار فراتر از لایه های اولیه و سطحی آن نظیر بازگشت به وضعیت تولید در سال ۱۳۸۴و حتی بیش از آن مد نظر قرار گرفته و برای آن برنامه ریزی شود.
صنعت نفت به دلیل آنکه از آغاز نقطه تماس کشور با فناوری های روز دنیا و متخصصان برجسته و شرکتهای معظم بین المللی بوده است، همواره نقش محرک و پیشتاز در توسعه صنعت و اقتصاد کشور داشته و با حاکم بودن نوعی نگاه مترقی بر آن، صنعت کشور را به سوی آخرین قابلیتها و استانداردهای روز دنیا در حوزه های مختلف از مهندسی و فناوری گرفته تا بنگاه داری و آموزش و مدیریت منابع انسانی سوق داده است. مدیران و کارشناسان صنعت نفت همیشه مظهری از عملکرد روزآمد و جهانی بودهاند و هر گاه چرخ این صنعت به روانی چرخیده و پویایی بر آن حاکم بوده است، منشأ تحول در همه بخشهای دیگر کشور بوده است. مدیرانی که صنعت نفت در سالهای دور تربیت کرده است، نه فقط مدیرانی مجرب و توانمند برای پیشبرد برنامه های این صنعت بوده اند، که در بسیاری از موارد نیاز دیگر بخشهای صنعتی و اقتصادی را نیز به بهترین نحو تغذیه کرده اند و در برهه هایی که صنعت نفت تعاملات بین المللی برنامه ریزی شده و هدفمند را دنبال کرده است، موجبات تحولات تکنولوژیک و مدیریتی در صنایع و اقتصاد کشور را فراهم آورده است. بنابراین انتظار خلق امید و تدبیر واقعی از مدیران جدید، حاکم ساختن نگاهی جامع، آینده نگر و عمیق به توسعه است. نگاهی که به ناچار طی دهه های اخیر غالباً در سطوح اولیه توسعه متوقف مانده و دلیل آن وابستگی همیشگی درآمد کشور به تولید نفت بوده است که مدیران این صنعت را همواره دچار نوعی روزمرگی اجباری برای پرداختن به وضعیت جاری پروژه ها و آمار تولید و فروش نفت وگاز و مباحث پیرامونی آن ساخته است. صنعت نفت به دلیل مسئولیت ملی خود هیچگاه زنگ تفریحی نداشته که بتواند در آن بر سطوح عمیقتر و ساختاری توسعه خود متمرکز شود و فارغ از روزمرگی ها، برنامه ریزیهای واقعاً بلندمدت را طرح ریزی و اجرا نماید. و حال که بیش از هر زمان دیگر چشم مجریان بسیاری از برنامه های توسعه ای کشور به توفیق مدیران نفت و گاز در این حوزه دوخته شده است و به علاوه، جدای از مباحث جاری همیشگی، دغدغه تحریمها و مشکلات تأمین مالی پروژهها و فروش نفت و نقل و انتقال پول آن نیز به مسائل همیشگی اضافه شده است، باید اعتراف کرد که چنین مأموریتی بسیار دشوار و پرچالش است. اما از آنجا که به همین میزان، اعتقاد به کارآمدی، تخصص و برنامه محوری مدیریت حاکم بر بخش نفت و گاز چه در سطح وزارت نفت و چه در سطح شرکت ملی نفت ایران به عنوان نوک پیکان این صنعت افزایش یافته است، میتوان حاکم شدن چنین رویکردی را لااقل در بخشهای ممکن تر و دستیافتنی تر به عنوان یک توقع ملی از این مدیران مطرح ساخت.
یکی از این حوزه هایی که دستیافتنی تر به نظر میرسد، توسعه و ارتقاء منابع انسانی و تربیت نیروهای متخصص و مدیران زبده برای زمینه سازی ایفای نقش شرکت ملی نفت ایران و سایر شرکتهای فعال در این حوزه در سطح و کلاس جهانی است. شکی نیست که برنامه های آموزش و توسعه منابع انسانی به عنوان یکی از برنامه های سازمانی در شرکتهای تابعه وزارت نفت مانند بسیاری از سازمانها و شرکتهای دیگر همواره جاری و چه بسا از کیفیت مناسبی هم برخوردار بوده است، اما آنچه در یک رویکرد عمیق توسعه ای از این حوزه انتظار میرود، قطعاً فراتر از چنین برنامه های متداول است و برای درک آن میتوان تنها نگاهی به برخی از برنامه های ویژه شرکتهای معظم نفتی نظیر برنامه تربیت رهبران آینده در شرکت بی پی و نظایر آن انداخت که با هدف پرورش نیروهای نخبه و تربیت مدیران طراز اول طراحی شده و با سرمایه گذاریهای قابل توجه در حال اجرا شدن است. انتصابات اخیر وزارت نفتی و «بازگشت» تعدادی از مدیران برجسته و مجرب به این حوزه مایه خوشحالی و امیدواری اغلب فعالان این حوزه و مظهری از شایسته سالاری در این عرصه بود، چرا که چنین مدیرانی قطعاً میتوانند در کوتاه مدت از فشارها و مشکلات موجود این صنعت بکاهند و آن را به مسیر شکوفایی و تعالی هدایت کنند. اما در عین حال این امیدواریها در دل خود می تواند حامل هشدار و زنگ خطری برای این صنعت باشد که طی این سالها نتوانسته است مدیرانی در این سطح از تخصص و تجربه را تربیت کند و به عبارت دیگر چرخه زایایی که همواره از مصادیق صنعت نفت کشور بوده است، دچار مشکل شده و هنوز بخش عمدهای از بار مسئولیت اصلی در این صنعت را باید نیروهای ارزشمند تربیت شده در دوره های دورتر بر دوش کشند و جای خالی آنها را به سختی میتوان پر کرد.
موضوع دیگر، «بازگشت» شرکتهای خارجی به پروژه های نفتی و گازی کشور است است که باز هم از موضوعاتی است که نباید فقط در لایه های اولیه و سطحی توسعه و به عنوان راهبردی برای جذب سرمایه گذاری، حل مشکل تأمین مالی پروژه ها و بهره برداری از ظرفیت این شرکتها برای اجرای پروژه ها و نهایتاً افزایش تولید و کسب درآمد به آن نگریسته شود. رویکرد عمیق توسعه ای شامل طرح ریزی یک برنامه عملیاتی و مشخص برای بکارگیری پیمانکاران ایرانی در کنار این شرکتها به منظور توانمندسازی و تکامل آنها است. انتظار این است که شرکت ملی نفت ایران از هم اکنون راهبردهای خود را در این خصوص چه برای مرحله عقد قرارداد و چه در مرحله اجرا مشخص و الزامات آن را فراهم نماید تا بتواند شرکتهای شایسته داخلی را که به حد بلوغ و تجربه کافی برای نمایندگی کشور در چنین مشارکتهای بین المللی رسیده اند، به طور مؤثر با طرفهای خارجی وارد همکاری کند. رویکرد عمیق توسعه ای می طلبد که به جای تأکید بر مباحث مالی و شرط گذاری برای پیمانکاران در شرایطی که همگان به محدودیتهای موجود واقفند، ادبیات وزارت نفت مملو از الزام پیمانکاران به ارائه برنامه های خود برای مشارکتهای احتمالی آتی و پیگیری و نظارت مستمر بر آنها برای بهره برداری حداکثری از چنین تجربه هایی به عنوان یک فرصت رشد و تکامل حرفهای باشد. ضمن آنکه موضوع ورود شرکت ملی نفت ایران به عنوان یکی از بزرگترین شرکتهای نفتی دنیا به عرصه بین المللی و ایفای نقش مؤثر به عنوان یک شرکت نفتی جهت حداکثرسازی منافع ملی و بهره برداری از توان و امکانات این شرکت در بستری جهانی، از گامهای دیگری است که با اتخاذ یک رویکرد عمیق توسعه ای باید مورد توجه و برنامه ریزی قرار گیرد.
شاید زمانی دردناک به نظر میرسید، اما در شرایط امروز «بازگشت»ها شیرین و مایه امیدواری هستند. اما شیرینی این «بازگشت» زمانی ماندگار خواهد بود که زمینه ای برای «پیشرفت» و تحقق یک توسعه عمیق، پایدار و بلندمدت باشد. تجربه نشان داده که رویکردهای زودبازده پاسخگوی نیازها و ظرفیت های کشور نیستند و باید افق های دورتر و بازده های عمیق و بنیادین را مورد توجه قرار داد. ذکر این قیاس خالی از لطف نیست که شرکت ملی نفت ایران و شرکت بی پی انگلستان خاستگاه و تولد نسبتاً مشترکی داشته اند. اما اکنون و در میانسالی، علیرغم همه شایستگی های شرکت ملی نفت ایران و دستاوردها و نقش بی بدیل ملی آن، فاصله میان این دو دور و دراز است. با این وجود، بازگشت جوان های دیروز که امروز به مدیران قدر و باتجربه تبدیل شده اند، این امیدواری را برای همه فعالان و کارشناسان صنعت نفت و گاز فراهم آورده که شاید این دو یک بار دیگر در طول عمر خود به یکدیگر برسند.