شهریور سال ۱۳۷۱ جامعه ایران داغدار درگذشت مردی بزرگ شد که برای دانشجویان، فراتر از استاد و برای ملت ایران الگویی از علم و حلم و صداقت و خدمت بود. پروفسور سید محمود حسابی پدر فیزیک ایران و پایه گذار دانشگاه و پایه گذار دانش هسته ای و سازمان انرژی اتمی و نخستین رأکتور اتمی در کشور و ...که یاد و نامش انگیزه بخش و راهش بی هیچ تردید، افتخار آفرین بود. اکنون در بیست و یکمین سال فقدان این دانشمند ملّی و جهانی، یاد و نامش را گرامی می داریم و به آموخته هامان از زمان حضور و حیاتش و از آثارش چشم و دل می گشاییم.
نگارنده این شانس را داشتم که در دوران تحصیلات دانشگاهی، محضر و کلاس درس این استاد عزیز و اساتید بزرگ دیگری چون پروفسور غلامحسین مصاحب، پروفسور محسن هشترودی، پروفسور فاطمی و ... که روان همه آنان شاد باد را درک کنم. همگی بزرگ بودند و نام و یاد آنان عظمت علم و عالم را برایم تداعی می کند، اما پروفسور سید محمود حسابی نه تنها در دانشگاه و کلاس و سمینار های علمی، که در همه جای زندگی من و سایر دانشجویان و اساتید و ایرانیان حضور موثر خود را به رخ می کشید و هم چنان به رخ می کشد.
بی تعارف هرگاه با واژه استاد برخورد می کنم، پروفسور حسابی در نظرم مجسم می شود. شخصی بر کنار از زد و بند ها، بده بستان ها، که کمترین لکه سیاهی بر دامان سپید اندیشه اش نمی نشیند. اهل مطالعه و تحقیق است و سرمایه اش نه تنها یک سرمایه علمی که یک سرمایه معنوی است. بیش از علم، روش علمی اش و بیش از جایگاه دانشگاهی، وسعت ارتباطات علمی اش و بیش از جایگاه جهانی اش، تعلق ایرانی اش خود نمایی می کند.
این ویژگی ها بود که اهل تحقیق و مطالعه در هر رشته ای ، به شدت علاقمند هم نشینی با او بود و در حرف و کلام، رفتار، گفتار و اندیشه اش، مثبت دیدن و مثبت اندیشیدن موج می زد. در محضر استاد، خوبیها با هم جمع می شدند و برآیند پیدا می کردند و قد می کشیدند و کاستی ها و بدی ها فرصت نمود نمی یافتند، به همین علت آن جا که دکتر حسابی بود، همه دیده می شدند.
روحیه علمی پروفسور حسابی را بسیاری در ایران و جهان درک می کردند و نه تنها اذعان داشتند ، بلکه می ستاییدند، مگر قلیلی فیزیک خوان قد کوتاه، که چون قامت بلند علمی استاد، حقارت آن ها را می نمایاند، گاهی بیرق مخالفت و انکار بر افراشته اند و در آینده نیز اگر فرصت یابند بر خواهند افراشت ، که نباید اعتنا کرد و بها داد. باید آرزو کرد که بر سر عقل آیند و بدانند اگر در سایه سار علم و حکمت افرادی چون حسابی زانو زنند ممکن است دیده شوند .
دکتر حسابی را نه تنها از بعد علمی باید شخصیتی ممتاز و استثنایی توصیف کرد ،بلکه قبل از آن باید به سجایای روحی و معنوی استاد ،مانند ایمان ،اخلاص ،توضع و شکیبایی ایشان در برخورد با رویدادهای زندگی توجه داشت . دانشمندی که در عین تسلط بر علوم و فنون نوین جهان ، ساده ،بیتکلف زندگی می کرد و قدر شناس نعمات الهی بود و با علم بی عمل مخالف بود و راه شکوفایی و استقلال اقتصاد کشور را در تقویت صنایع داخلی و جایگزین شدن تولیدات آن به جای واردات می دانست .
مؤیدین روحیه و شخصیت و عظمت علمی پروفسور حسابی فراوانند ،از جمله پروفسور " ژانه سوپریور" ، آنزمان که حسابی احساس کرد زیست شناسی و پزشکی او را ارضاء نمی کند، نزد این استاد رفت تا مشاوره کند، "ژانه" به ایشان گفت تو روحیه علمی داری و .... چنین شد که حسابی وارد دنیای فیزیک شد. به واسطه همین روحیه بود که دو بار از سوی جامعه علمی جهان به عنوان " مرد اول علمی جهان" برگزیده شد و در سال ۱۳۶۶ در کنگره " ۶۰ سال فیزیک ایران" که به بزرگداشت ایشان اختصاص یافته بود، از استاد قدردانی به عمل آمد و به عنوان "پدر فیزیک ایران" ملقب گردید. به واسطه "تئوری بی نهایت بودن ذرات" نشان کومان دولوژین دونور، بزرگترین نشان علمی کشور فرانسه به ایشان اهدا شد و با دانشمندان بزرگ و مطرح ایران و جهان چون علامه جعفری ، علامه مرتضی مطهری ، شرودینگر، بورن، فرمی، آندره ژید و .... همکاری علمی و تبادل نظر داشت.
همین روحیه موجب شد که برای اعتلای کشور ۳ کتابخانه با بیش از ۲۷ هزار جلد کتاب و نشریات دوره ای و بیش از ۶ هزار جلد انواع نشریات و مجلات داخلی و خارجی را به یادگار بگذارد که بنیاد پروفسور حسابی بعد از فقدان استاد، این مجموعه به علاوه امکان ارائه آموزش های تخصصی، سایت رایانه ای و اتصال به شبکه اینترنت و کارگاه های صنعتی، پژوهشی در رشته های مکانیک، هیدرودینامیک، الکترونیک و اتوماسیون با انواع ماشین های تراش و جوشکاری و ... و دستگاه های اندازه گیری پارامتر های الکترونیکی و دستگاه های ویژه آزمایشگاه الکترونیک را برای ارائه خدمات به هرکسی که در زمینه علمی بتواند خدمت کند را در مجموعه این بنیاد راه اندازی کرد.
پس روحیه و شخصیت علمی پروفسور حسابی در ایران و جهان شناخته شده و محبوب است، اما روحیه اعتقادی ،فرهنگی، اجتماعی و ارتباطی استاد هنوز ناشناخته و در غربت است! این روحیه به حدی است که حجت الاسلام دکتر احمد احمدی، فیلسوف و عضو با سابقه شورای عالی انقلاب فرهنگی در چند سخنرانی، پس از تشریح روحیه ی فرهنگی، اجتماعی، ارتباطی دکتر حسابی اعلام می کند: جامعه امروز ما، نیازمند الگوسازی از این شخصیت های بزرگ است ،که با ثبات قدم بسیار و بهره وری از استعداد های علمی و اخلاقی فراوان ،درس بزرگ برای دانشمندان و جوانان کشور است .
فرازهای برجسته ای از زندگی استاد فرزانه دکتر حسابی با مسائل و رویدادهای مهم نفت ، راه ، دانشگاه ، فرهنگ و ادب و هنر ، آموزش و پرورش ، صنعت و ..... پیوند خورده است .
دکتر حسابی در طفولیت حافظ قرآن شدند و در مباخثات ،همواره به آیات قرآن و روایات به عنوان شواهد و دلایل محکم استناد می کردند .
سخنی است از استاد که خود از ایشان شنیده ام و دیگران هم : کسی که دید و نظر جدیدی دارد ،باید تقوی نیز داشته باشد ، چنین افرادی نسبت به دیگران برتری دارند .
عشق و علاقه پروفسور حسابی به زبان و ادبیات فارسی مثال زدنی بود ،و همین امر سبب شد استاد در مقام یافتن واژه های اصیل فارسی به جای کلمات و اصطلاحات بیگانه بر آید و در این راه تلاش های ارزنده ای به عمل آورد ،که نتیجه آن را در رایج شدن بسیاری از واژه ها و اصطلاخات علمی فارسی در مراکز علمی و فنی می توان دید . کتاب ارزشمند ک ((وندهای زبان فارسی )) که راه و روش علمی واژه سازی فارسی با استفاده از پیش وندها ، میان وند ها و پسوندها و ظرفیت این زبان را می آموزد .
به بهانه بیست و یکمین سالگرد مهاجرت استاد از دنیای خاکی به عالم باقی ، خداون مدد دهد تا هم مقام علمی استاد را پاس داریم و هم مقام معنوی استاد را باز شناسیم و تصویرهایی از زندگی این بزرگ را مرور کنیم .
یادش گرامی و نامش از گزند مصون باد