زمان امام باقر(ع) زمان سرآغاز تفکر و تعلم و علم است. اگر می‌بینیم شیعه و بلکه اسلام به علم شناخته می‌شود و این مرهون حضرت باقرالعلوم است. در مورد استفاضه و بهره‌مندی شیعه از علوم امام باقر(ع) تردیدی نیست، آیت‌الله بروجردی بر این نظر بوده؛ شیعیان تا قبل از امام باقر به فقه عامه و اهل سنت عمل می‌کردند.
علم مقدس است
اولین نگاهی که امام باقر به انسان منتقل می‌کند این است که نگاه شما به دانش و علم باید فراتر از مادیات باشد. منصور صیقل می‌گوید از امام باقر(ع) شنیدم که گفت‌وگوی علمی را درس معرفی نمود و درس را به عنوان یک نماز یادآور شد. / تَذَاكُرُ اَلْعِلْمِ دِرَاسَةٌ وَ اَلدِّرَاسَةُ صَلاَةٌ حَسَنَةٌ.(کافی/۲۷)
نکته اینجاست که هر علمی دارای قداست است، اما وقتی موضوع آن علم دارای مفاهیم متعالی و مقدسی باشد به تعبیر استاد مطهری؛ تقدس در تقدس است.
امام باقر(ع) و تبیین ورود علم به هویت آدمی
یکی از نکات مهمی که امام باقر(ع) بر آن تکیه دارد شناسائی مبدیی است که آدمی از او علم و دانش را فرا می‌گیرد، زيرا علم غذای روح آدمیست و هملنطوریکه غذا وارد بدن و در مرحله بعد عین بدن می‌شود و در نتیجه غذای سالم موجب صحت بدن، و غذای فاسد باعث مرض ميگردد، علم وارد هویت روحی و روانی آدمی می‌شود و می‌تواند صحت و مرض تمام حقیقت انسان را رقم زند.
زيد شحام از امام باقر در باره گفتار خداي عز و جل که در قرآن فرمود : بايد انسان بخوراك خويش نظر داشته باشد، پرسيد معني خوراك چيست؟ فرمود: علمي را كه فرا مي‌گيرد نظر كند از چه کسی فرا مي‌گيرد. / فِي قَوْلِ اَللَّهِ تَعَالَى فَلْيَنْظُرِ اَلْإِنْس انُ إِلى طَع امِهِ (عبس/۲۴) قَالَ قُلْتُ مَا طَعَامُهُ قَالَ عِلْمُهُ اَلَّذِي يَأْخُذُهُ مِمَّنْ يَأْخُذُهُ. (اَلْمَحَاسِن)
سخن عالمان جامعه باید منطبق بر اصول قرآنی باشد
امام باقر(ع) فرمود:  هر نسبت و پیوند و خویشاوندی و پشت و پناه و بدعت و شبهه‌ای منقطع و نابود است؛.. جز آنچه قرآن آن را ثابت نموده باشد./ لَا تَتَّخِذُوا مِنْ دُونِ اللهِ وَلِیجَةً فَلَا تَکُونُوا مُؤْمِنِینَ فَإِنَّ کُلَّ سَبَبٍ وَ نَسَبٍ وَ قَرَابَهًٍْ وَ وَلِیجَهًٍْ وَ بِدْعَهًٍْ وَ شُبْهَهًٍْ مُنْقَطِعٌ إِلَّا مَا أَثْبَتَهُ الْقُرْآنُ.(الکافی، ج۱، ص۵۹)
در بیان دیگری امام باقر(ع) می‌فرماید: هر وقت من حدیثی به شما بگویم از من بپرسید تا از قرآن شاهدی برای آن نقل کنم. یعنی آنچه می‌گویم مستند به قرآن است. در همین جا بود که شخصی از امام باقر سوال نمود اینکه پیامبر از سه چیز نهی فرموده؛ قیل و قال و حرف بیهوده،  تضییع و اسراف و افساد مال ونیز از زیادی سوال،  این سه چیز در کجای قرآن است؟ امام باقر(ع) برای هر یک آیه از قرآن را تلاوت نمود؛ در مورد حرف‌های بیهوده آیه؛ «لاخیر فی کثیر» است، و در مورد اسراف و افساد اموال آیه؛ «لا توتوا السفهاء» است، و در مورد سوال و پرسش‌های متعدد آیه؛ «لاتسئلوا عن اشیاء» دلالت دارد./اذا حدثتکم بشئ فاسالونی من کتاب الله ثم قال فی بعض حدیثه ان رسول الله ص نهی ان القیل و القال و فساد المال و کثره السوال. فقیل له یابن رسول الله این هذا من کتاب الله..(کافی/۳۹)
عالمان و ضرورت شناخت زمان
یکی از ضروریات در علم و عالم این است که عالم و اندیشمند باید زمان و زبان را بشناسد تا بتواند تشخیص دهد با چه زبانی برای چه گروهی سخن بگوید.
این درست مشکل امروز جهان اسلام و عالمان دینی است که بسیاری از آنان نمی‌دانند و یا نمی‌توانند با زبانِ زمانِ خود سخن بگویند!
در این مهم امام باقر(ع) چنین فرمود: ما تا زمانی که کسی از روش و مقاصد گفتار آگاه نباشد، او را فقیه و عالم نمی‌‌دانیم. و این بنا برگفته خدای عزّوجل است که فرمود : لَتَعرفنّهم فی لَحنِ القول [سوره محمد/۳۰]. آنان را در روش و مقاصد گفتار خواهی شناخت… / إنّا لا نَعُدُّ الرجل فقیهاً عالماً حتی یعرِفَ لحنَ القول و هو قولُ اللّه عزّوجلّ: «وَ لَتعرفَنَّهم فی لحنِ القول…( الحیات، ج ۲، ص. ۴۶۲)
امام باقر(ع) و علماء سوء
یکی معضلات عرصه علوم دینی؛ دانشمندان منفی و عالمان سوء هستند که اگر نگوییم به تعداد عالمان مثبت باید آنان در نظر گرفت ولی آنچنان کم هم نیستند !یکی از رسالت‌های امام باقر(ع) توجه دادن جامعه دینی به حضور پر رنگ علماء سوء و دانشمندان منفی است که در تخریب دین و بلکه دنیای مردم ید طولایی دارند!
دانشمندان منفی و معرکه‌گیری درجامعه!
یکی از این نمونه‌های دانشمندان منفی کسانی هستند که دانش خود را بدون در نظر گرفتن نیازها و شرایط جامعه به عرصه می‌‌آورند و در نتیجه هر سخن سستی را به زبان جاری می‌کنند و موجبات انحراف و یا تمسخر را رقم می‌زنند! و این نیست مگر یا با حکومت‌ها ساخت و باخت کرده و یا برای عوام فریبی این معرکه گیری را دارند !
عبد الله بن سليمان گويد مردي از اهل بصره كه نامش عثمان اعمي بود به امام باقر(ع) عرض كرد: حسن بصري عقيده دارد كساني كه علم را كتمان كنند بوی تعفن شكمشان اهل دوزخ را اذيت می‌كند! امام باقر فرمود: اگر حرف او درست باشد بنابراين باید مومن آل فرعون منحرف و درنتیجه هلاك شده باشد [در صورتي كه قرآن او را بكتمان ايمان می‌ستايد] از زمان بعثت نوح (ع) علم پنهان بوده است. حسن بصري بهر راهي كه خواهد برود! بخدا علم جز در اين خاندان يافت نشود. / إِنَّ اَلْحَسَنَ اَلْبَصْرِيَّ يَزْعُمُ أَنَّ اَلَّذِينَ يَكْتُمُونَ اَلْعِلْمَ يُؤْذِي رِيحُ بُطُونِهِمْ أَهْلَ اَلنَّارِ فَقَالَ أَبُو جَعْفَرٍ ع فَهَلَكَ إِذَنْ مُؤْمِنُ آلِ فِرْعَوْنَ مَا زَالَ اَلْعِلْمُ مَكْتُوماً مُنْذُ بَعَثَ اَللَّهُ نُوحاً ع فَلْيَذْهَبِ اَلْحَسَنُ يَمِيناً وَ شِمَالاً فَوَ اَللَّهِ مَا يُوجَدُ اَلْعِلْمُ إِلاَّ‌هاهُنَا. (کافی/ ۳۳)
عالمان بی‌خاصیت!
نقطه مقابل عالمان معرکه گیر، عالمان ساکت و بی خاصیت است! اینان نیز مورد دیگری از عالمان سوء هستند که بحث در رابطه با آنان در خور بازگشایی یک فصل مجزاست. اجمالا تقدیم دارم که دسته از عالمان دینی هستند که در صغری و کبری چیدن و بحث‌های تئوری راه‌انداختن و تشکیل کلاس و تربیت شاگرد و نوشتن کُتب علمی بسیار موفق جلوه‌گری می‌کنند، اما در وادی تحقق عینی و استفاده میدانی از علوم دینی هیچ خاصیتی از خود نمایان نمی‌کنند! راز رمز این روش سودجویانه این دانشمندان دینی را امام باقر(ع) بزیبایی شناسائی و مورد مو شکافی قرار می‌دهد و می‌فرماید:
«نظایر احبار و رهبان را ببین، احباری که کتاب خدا را از مردم کتمان و تحریف کرده و با تمام این احوال، سودی از کارشان نکرده و راه به جایی نبردند. اکنون مانند آنها در این امت‌ اند، کسانی که الفاظ قرآن را حفظ کرده و حدود آن را تحریف می‌‌کنند. آنها با اشراف و بزرگان هستند. زمانی که رهبران هوا پرست متفرق شوند، آنها با کسانی هستند که دنیای بیشتری دارند. فهم آنها در همین حد است. / فَاَعْرِفْ أَشْبَاهَ الْأَحْبَارِ وَ الرُّهْبَانَ الَّذِینَ سَارُوا بِکِتْمَانِ الْکِتَابِ وَ تَحْرِیفِهِ فَمَا رَبِحَتْ تِجَارَتُهُمْ وَ مَا کَانُوا مُهْتَدِینَ، ثُمَّ اَعْرِفْ أَشْبَاهَهُمْ مِنْ هَذِهِ الْأُمَّةِ الَّذِینَ أَقَامُوا حُرُوفَ الْکِتَابِ وَ حَرِّفُوا حُدُودَهُ، فَهُمْ مَعَ السَّادَةِ وَ الْکِبَرَةِ، فَاِذَا تَفَرَّقَتْ قَادَةُ الْأَهْوَاءِ کَانُوا مَعَ أَکْثَرِهِمْ دَنِیّاً وَ ذَلِکَ مُبَلِّغُهُمْ مِنَ الْعِلْمِ» (روضه کافی)
در این موضوع عناوین مهم دیگری در بیانات حضرت باقرالعلوم(ع) دیده می‌شود که در مجال دیگری به بررسی آن خواهیم‌نشست.