یک ضرب المثل بسیار قدیمی می گوید: دشمن دشمن من دوست من است. بارزترین جلوه این ضرب المثل را در رویدادهای جنگ جهانی دوم می توان دید. در سال های جنگ جهانی دوم اگر چه اتحاد جماهیر شوروی سوسیالیستی و سرمایه داری آمریکا دو قطب متضاد نظام جهانی را تشکیل می دادند، اما با ظهور نازیسم در آلمان و فاشیسم در ایتالیا، در کنار یکدیگر قرار گرفتند و زیر پرچم متفقین تا شکست کامل نیروهای آلمان و پایان جنگ جهانی همکاری کردند.
 
اما بجز این، در دوران معاصر نمونه های چندانی از تحقق این ضرب المثل در روابط کشورها به چشم نمی خورد. شاید به این دلیل که نظام بین الملل نسبتا با ثبات است، جابجایی های قدرت در نظام جهانی معاصر به کندی صورت می گیرد و از این رو تشکیل اتحادها و ائتلاف های جدید و به تبع آن ایجاد موازنه قوای جدید میان کشورها، برخلاف اروپای سده های هجده و نوزده، چندان ضرورت نمی یابد.
 
اما این قاعده به گونه ای شگفت انگیز در روابط ایران و آمریکا استثنا است به نحوی که دو کشور در چهل سال گذشته سه بار به نحوی از انحاء سناریوی دشمن مشترک را تجربه کرده اند.
 
سناریوی اقدام علیه دشمن مشترک نخستین بار پس از تجاوز عراق به ایران و آغاز جنگ هشت ساله روی داد. در این جنگ عراق و آمریکا که کشورهای دوست به شمار نمی آمدند به دلیل دشمنی مشترک با ایران در کنار یکدیگر قرار گرفتند و صد البته که همکاری آنان در ناکامی ایران برای تحقق اهدافش در جنگ نقش حیاتی ایفا کرد.
 
اما بر خلاف جنگ هشت ساله که آمریکا و عراق با یکدیگر همکاری کردند، در دو مورد دیگر تحولات منطقه به گونه ای رقم خورد که ایران و آمریکا در برابر دشمن مشترک قرار گرفتند.
 
جلوه بارز همسویی تهران و واشنگتن علیه دشمن مشترک در سال 2003 رخ نمود و این زمانی بود که آمریکا به بهانه سلاح های کشتار جمعی به عراق حمله و صدام را سرنگون کرد. سرنگونی صدام برای ایران بسیار مغتنم بود. با سقوط صدام گروه های شیعه عراق، که پیش از این با ایران روابط دوستانه داشتند و در زمان حکمرانی صدام به شدت سرکوب می شدند، با فراغ بال وارد عرصه سیاست و نظامیگری شدند؛ نفوذ ایران در عراق به میزان قابل ملاحظه ای افزایش یافت، تغییرات منطقه ای عمیقی رخ داد و موازنه قوا در منطقه به نفع ایران تغییر کرد.
 
با سرنگونی صدام تنها در غرب کشور نبود که ایران دست بالا را یافت بلکه در جنوب کشور نیز چنین شد. صدام حسین در آغاز دهه نود میلادی به کویت حمله کرده و با این ادعا که کویت یکی از استان های عراق است این کشور را اشغال کرد و تا مرزهای عربستان پیش رفت. در واقع ائتلاف اعضای شورای همکاری خلیج فارس و عراق که در زمان جنگ هشت ساله ایران و عراق بسیار فعال بود با حمله عراق به کویت و سپس سرنگونی صدام توسط آمریکا به کلی از میان رفت و اگر چه حضور نظامی مستقیم آمریکا درجنوب و غرب کشور پررنگ شد اما ائتلاف کشورهای عربی همسایه علیه ایران از هم پاشید.
 
از قضا در شرق کشور نیز رویداد مشابهی رخ داد و اقدام علیه دشمن مشترک به تامین امنیت ایران در مرزهای شرقی کمک کرد.
 
در سال های پیش از حادثه یازده سپتامیر مرزهای شرقی ایران به دلیل حکمرانی طالبان و حضور القاعده و دیگر گروه های تکفیری در افغانستان به میزان زیادی ناامن بود و شایع بود که گروه های مسلح افغان روستاهایی کیلومترها دور تر از مرز را ناامن کرده اند تا چه رسد به مناطق مرزی تایباد و تربت جام.
 
در این شرایط، زمانی که آمریکا جنگ علیه ترور را آغاز و به افغانستان حمله کرد با سرنگونی طالبان امنیت مرزهای شرقی ایران نیز به میزان زیادی تامین شد.
 
پیامدهای اقدام آمریکا علیه دشمن مشترک در عراق و افغانستان و نفع ضمنی آن برای ایران حتی تا به امروز به قوت خود باقی است. از جمله اگر چه دونالد ترامپ، رییس جمهوری پیشین آمریکا در اقدامی خصمانه از توافق هسته ای خارج شد و تصمیم گرفت با اعمال فشار حداکثری اقتصاد ایران را فلج کند، اما ثبات سیاسی نسبی هم در عراق و هم در افغانستان تحت نفوذ آمریکا به ایران اجازه داد تا مبادلات تجاری قابل توجهی با دو کشور همسایه داشته باشد و بخشی از تحریم ها را دور بزند.
 
اگر حیات صدام و حزب بعث در عراق و طالبان و القاعده در افغانستان در نتیجه اقدام نظامی آمریکا پایان نیافته بود احتمالا ایران در بیست سال گذشته باید هزینه های سنگین تری را برای دفع تهدیدات بالقوه و تامین امنیت ملی می پرداخت.
 
اکنون با خروج نیروهای آمریکایی از افغانستان و قدرت گرفتن فزاینده طالبان در این کشور به نظر می رسد دوران سناریوی دشمن مشترک در روابط ایران و آمریکا به پایان رسیده است.
 
در عراق به قدرت رسیدن دولتی شبیه به بعث که برای امنیت ملی ایران تهدید آمیز باشد دور از ذهن به نظر می رسد. اما با قدرت گرفتن روز افزون طالبان در افغانستان دورنما به میزان زیادی مبهم می نماید. خواه روابط ایران با همسایه شرقی در آینده مبتنی بر حسن همجواری باشد یا ناامنی فزاینده؛ فصل جدیدی در روابط دو کشور آغاز شده است و امنیت در شرق کشور، ورای سناریوی دشمن مشترک، راهکار جدیدی را می طلبد.