هشت سال ریاست جمهوری حسن روحانی در زمینه تولید و صادرات نفت با فراز و نشیب بسیار همراه بود. با شروع دوران ریاست جمهوری روحانی در سال 1392، این تصور وجود داشت که تحریم ها لغو خواهند شد و در پی آن روابط با جهان خارج و بویژه غرب بهبود خواهد یافت. در چنین فضایی وزارت نفت بر این باور بود که زمان احیای صنعت نفت و حضور گسترده در بازارهای جهانی فرارسیده است. حتی این تصور وجود داشت که می توان از اهرم نفت برای بهبود روابط سیاسی با دیگر کشورها بهره برد. دیپلماسی نفتی به یکی از پرکاربردترین واژه ها در ادبیات خبری وزارت نفت تبدیل شد و این احساس وجود داشت که اگر وزارت خارجه با ابزار دیپلماسی می تواند راه را بر تجارت و سرمایه گذاری بگشاید وزارت نفت هم می تواند با اهرم نفت به گسترش روابط دیپلماتیک کمک کند. زنگنه کوشید افرادی را با سابقه دیپلماتیک به نفت بیاورد و بخش بین الملل وزارتخانه را تبدیل به قرارگاهی کند برای دیپلماسی نفتی.

وزیر نفت امیدوار به گشایش در روابط با جهان خارج، برنامه تدوین قراردادهای نفتی جدید را دستور کار قرار داد. این قراردادها، موسوم به آی پی سی، در پی آن بودند تا با شیرین کردن شرایط مشارکت، سرمایه گذاری شرکت های نفتی بین المللی را در ایران تسهیل کنند. تئوری به عمل تبدیل شد و شرکت نفتی توتال فرانسه برای توسعه فاز سیزدهم میدان گازی پارس جنوبی به ایران آمد. زنگنه با نیم نگاهی به دورنمای همکاری با جهان خارج بازی را شروع کرد با بنزین. کارت های سوخت برچیده و بنزین آزاد شد.

در شرایط باور به دورنمای پارادایم همکاری در روابط بین الملل این برنامه ها دست یافتنی می نمود. اما از بد روزگار یا بد تحلیل، با روی کارآمدن دونالد ترامپ در انتخابات ریاست جمهوری آمریکا پارادایم کشمکش چیره شد و دورنمای گسترش همکاری ها به حاشیه رفت.

توتال از ایران رفت، آی پی سی بایگانی شد، واژه دیپلماسی نفتی از ادبیات وزارت نفت حذف شد و کارت سوخت دوباره جزیی از ساز و کار سوخت گیری شد. حضور ایران در اوپک کم رنگ شد. اعضای اوپک بی توجه به حذف یک عضو بنیانگذار از بازار نفت، به بازار جهانی اطمینان دادند که بازار مصرف با کمبود رو به رو نخواهد شد. مشتریان نفتی ایران در آسیا پس از مهلتی شش ماهه خرید نفت از ایران را کم و بیش متوقف کردند و سیاست نفتی زنگنه شد آرزوهای بربادرفته.

اما در این آخرین روزهای دولت روحانی، مقام های دولت وی دست اندرکار تئوریزه کردن سیاست جدیدی در زمینه تولید و صادرات نفت هستند. این سیاست جدید را می توان ترمیدور در نفت نامید.

واژه ترمیدور که بر گرفته از رویدادهای انقلاب فرانسه است به دورانی اشاره دارد که در آن سیاست های دوران انقلاب کنار گذاشته شده و سیاست های پیشین دوباره رواج می یابد.

پس از انقلاب تولید و صدور نفت ایران در ابتدا از شش میلیون به چهار میلیون بشکه نفت در روز کاهش یافت و پس از آن تحت تاثیر تسخیر سفارت آمریکا و جنگ ایران و عراق به شدت کاهش یافت. پس از تسخیر سفارت آمریکا در تهران شرکت های آمریکایی که در آن زمان 850 هزار بشکه نفت در روز از ایران نفت خریداری می کردند خرید نفت را به حال تعلیق در آوردند.

یک سال پس از آن، تجاوز عراق به ایران شروع شد و بمباران تاسیسات نفتی، خروج نفت ایران از بازار را شتاب بخشید به نحوی که تولید نفت ایران اغلب به کمتر از دو میلیون بشکه نفت در روز کاهش یافت. این تحولات بهای نفت را در بازارهای جهانی به سه برابر افزایش داد، رویدادی که مقامات نفتی کشورمان آن را دستاورد انقلاب اسلامی می دانستند.

زمانی که محمد غرضی وزیر نفت بود و در نشست اوپک اعضا و بویژه عربستان خواستار افزایش سهم تولید و به تبع آن کاهش قیمت های نفت بودند، محمد غرضی با رد هرگونه تلاش برای کاهش بهای نفت اعلام داشت: ما با انقلاب خودمان قیمت پس افتاده نفت را از 12 دلار به 36 دلار رساندیم و این قیمت را برای تمام جهان سوم حفظ خواهیم کرد (روزنامه کیهان، 31 مرداد 1360، ص 16).

ایران در سال هایی که نفت تحریم نبود و در اوپک نقش ایفا می کرد جزو بازها بود و از قیمت های بالا دفاع می کرد. اما اکنون چهل سال پس از دفاع از قیمت های بالا، مقام های دولت روحانی از معاون اول ریاست جمهوری گرفته تا وزیر نفت بر سیاست بازگشت به تولید شش میلیون بشکه نفت در روز، که قبل از انقلاب اسلامی رایج بود، تاکید دارند.  

اوایل خرداد معاون اول رئیس‌جمهوری، اسحاق جهانگیری در آیین گشایش دوازدهمین کنفرانس ملی اقتصاد کشاورزی ایران اعلام کرد: "در ۴۰ سال گذشته به دلایل مختلف نتوانسته‌ایم به جایگاه خود در بازار انرژی دست یابیم. در مقاطعی ایران ۱۰ درصد تولید نفت جهان (بخوانید یک سال پیش از انقلاب.م) را در اختیار داشته، اما امروز از ۱۰۰ میلیون بشکه تولید نفت حدود ۴ میلیون در شرایط غیر تحریمی ایران می‌تواند نفت تولید کند، همچنین ایران می‌تواند با برنامه‌ریزی بیش از ۷ تا ۱۰ میلیون بشکه نفت تولید کند. این یک ضرورت است و هرکس مانع آن شود می‌خواهد ایران را از سرمایه خدادادی خود محروم کند."

 

یک روز پیش از سخنان اسحاق جهانگیری و تاکید وی بر سیاست افزایش تولید و حضور گسترده تر کشور در بازار جهانی نفت خام، وزیر نفت بیژن زنگنه نیز در آیین امضای تفاهم نامه انجام مطالعات توسعه میدان آزادگان گفت: به نظرم هر دولتی بر سر کار آمد باید رساندن مقدار تولید نفت به رقم روزانه ۶ میلیون و ۵۰۰ هزار بشکه را جزو نخستین برنامه‌های خود قرار دهد، این مهم افزون بر ایجاد اشتغال، صنایع ایران را فعال و در عین حال قدرت امنیتی ایجاد می‌کند.

 

زنگنه افزود: افزایش تولید روزانه نفت به ۶ میلیون و ۵۰۰ هزار بشکه وابستگی نیست، بلکه استقلال از نفت است، زیرا اگر پول نفت در بخش خصوصی سرمایه‎گذاری و ثروت زیرزمینی به روزمینی تبدیل شود ما از بودجه نفتی فاصله گرفته‌ایم.

 

همچنین سال گذشته که دولت دست اندکار ارائه پیش نویس لایحه بودجه سال 1400 بود و سازمان برنامه و بودجه سهم صادرات نفت و درآمدهای حاصل از آن را دو میلیون و سیصد هزار بشکه در روز برآورد کرده بود، احمد ربیعی دز سرمقاله ای در روزنامه ایران افزایش تولید و صادرات نفت ایران را نه وابستگی بلکه وابستگی متقابل ارزیابی کرده و همچون زنگنه بر این اعتقاد بود که افزایش تولید نفت به تامین امنیت کشور کمک می کند.

 

به این ترتیب، مقام های دولت روحانی در عرصه نظری بازگشت به دوران افزایش فراوان تولید نفت را ترویج می کنند هرچند که از نظر آنان افزایش تولید و صادرات نفت معنا و مفهوم دیگری یافته است. در حالی که قبل از انقلاب تولید شش میلیون بشکه در روز وابستگی و اقتصاد کشور تک محصولی و زایده نظام سرمایه داری جهانی تحلیل می شد، در حال حاضر افزایش تولید نفت به بیش از شش میلیون بشکه نفت در روز وابستگی متقابل و اهرمی برای نیل به استقلال و امنیت ارزیابی می شود.  

 

اما همچنانکه زنگنه می گوید این ها توصیه هایی است به دولت بعدی که اکنون معلوم شده است سکاندار آن سید ابراهیم رئیسی است. دقیقا روشن نیست وزیر نفت دولت سید ابراهیم رئیسی چه کسی خواهد بود. اما علیرضا ضیغمی، که پیش از این از وی با عنوان مشاور انرژی رییسی نام برده شده، ایده افزایش تولید و صادرات نفت را تحت عنوان خام فروشی رد کرده و بر لزوم گسترش بخش پایین دستی و توسعه بخش های پتروشیمی تاکید کرده است.

 

حالا روز از نو روزی از نو. دقیقا همچون هشت سال پیش که حسن روحانی به قدرت رسید، ابراهیم رئیسی پیش از تدوین هرگونه سیاستی برای حضور ایران در بازار نفت ابتدا باید برای لغو تحریم ها چاره ای بیاندیشد.