از زمان روی کارآمدن دولت یازدهم و دوازدهم درایران؛ اصلی ترین دغدغه سیاست خارجی جمهوری اسلامی ایران، مدیریت سیاست هسته ای و پیگیری آن از طریق دیپلماتیک است.

از زمان روی کارآمدن دولت یازدهم و دوازدهم درایران؛ اصلی ترین دغدغه سیاست خارجی جمهوری اسلامی ایران، مدیریت سیاست هسته ای و پیگیری آن از طریق دیپلماتیک است. پس از خروج ایالات متحده آمریکا از توافق هسته ای در اردیبهشت ماه سال گذشته و عدم اجرای تعهدات برجامی طرف های اروپایی؛ شش ماه بعد از گذشت آن تاریخ، حسن روحانی رییس جمهور از استراتژی جدید ایران مبنی بر "مقاومت فعال" و "تحمل فشار بدون هزینه صفر"  سخن گفت و با اعلام رویکرد جدید ایران، نسبت به اجرایی شدن گام های مختلف بر اساس زمانهای گوناگون در جهت کاهش تعهدات هسته ای ایران تاکید کرد.
اما با تغییر معادلات سیاسی در عرصه بین المللی و ورود فزاینده منطقه خاورمیانه به چرخه تسلیحات و مسابقه هسته ای در سالهای اخیر و تفوق بیش از پیش حامیان قدرت هژمونیک آمریکا و موضع گیری شدید آنها در قبال ظهور قدرت های موازنه ساز در منطقه؛ عملا دیپلماسی اجبار که بر پایه محورهای مهمی نظیرتهدیدات سیاسی، اقتصادی و زور؛ استوار بود، بر رفتار هسته ای کشورهایی مانند جمهوری اسلامی ایران عارض گردید.
 
دلایل بروز
جمهوری اسلامی ایران موقعیت راهبردی و امنیتی ویژه ای دارد. اندیشیدن درباره نگرانی های امنیتی-منطقه ای از اولویت های اصلی سیاستگذاری امنیتی و دفاعی ایران است. در این محیط؛ راهبرد ویژه بازدارندگی عنصر کلیدی امنیتی- دفاعی کشور بوده است. بنابراین دلایل بروز امکان تقابل میان ایران و غرب را می توان در موارد ذیل خلاصه کرد:
1-رژیم کنترل تکنولوژی موشکی توسط دول غربی به عنوان یکی از مهمترین ترتیبات سیاسی بین المللی موجود در زمینه موشکی و با هدف کنترل انتقالات بین المللی؛
2- عدم تعهد طرف های اروپایی مذاکرات هسته ای گروه 1+5 به انجام صحیح وظایف و نقش های تعیین شده آنها در مفاد برجام؛
3- اساسا پذیرش ایران هسته ای توسط دول غربی از منظر آنها نه تنها به عنوان نقض سیاست ها و رویه های متعارف نظام بین الملل است، بلکه منطقه را وارد چرخه نامحدود آزمایش های تسلیحاتی و مسابقه هسته ای می کند.
4- به طور کلی با انقلاب اسلامی و ظهور نوع جدیدی از سیستم سیاسی، ایران در تلاش برای یافتن بدیلی برای پرستیژ منطقه ای و بین المللی خودش برآمده است.
5- تاریخ طولانی مداخلات خارجی در ایران و تولید احساس بازیگر قربانی منجر به گسترش نیازهای امنیتی و دفاعی درمیان سیاست گذاران و تصمیم سازان ایران شده است.
 
سناریوها
1-بعد داخلی:
1-1-واگرایی فزاینده قومی؛ این تقابل در کنار عدم توزیع برابر منافع اقتصادی، فرصت های شغلی،تحصیلی و.. شکاف های اجتماعی را در حالت متراکم متقاطع قرار خواهد داد؛
1-2-روندایدئولوژیک ترشدن عرصه ها؛
1-3-گسست مذهبی و دینی
1-4-فروپاشی اقتصاد ایران؛
1-5-به خطرافتادن تمامیت ارضی ایران
2-بعد خارجی:
2-1-اجماع فزاینده جهانی علیه ایران؛ با تحریم های گوناگون در زمینه های اقتصادی، سیاسی وامنیتی در شرایط بروز تقابل، پیش بینی می گردد از حمایت بسیاری از اعضای جامعه بین المللی از جمله: اتحادیه اروپا، قدرت های شرقی و کشورهای جهان سوم برخوردار شود و به این ترتیب فشار مضاعفی بیش از گذشته به ایران وارد گردد.
2-2-تغییر ساختار قدرت در خاورمیانه؛ در صورت بروز تقابل، پیش بینی می گردد رژیم اسراییل و حامیان بین المللی و منطقه ای آن بیش از گذشته برای تضعیف استراتژیک ایران درمنطقه و همچنین متحدین آن اقدام کنند.
2-3-حمله نظامی؛ مساله حمله نظامی به ایران از همان ابتدا یکی از گزینه های غرب بویژه امریکا برای پایان دادن به بحران هسته ای ایران بوده است. بویژه اینکه کشورهای منطقه نیز ازاین جنگ استقبال می کردند و بیمی از یک جنگ بسیار خطرناک در منطقه نداشتند. وب سایت ویکی لیکس مدارکی از سال 1389 به بعد منتشر کرد که کشورهای منطقه از جمله عربستان، قطر، مصر، اردن، بحرین، امارات متحده عربی و از همه بیشتر اسراییل، همواره در مکالماتشان با آمریکا به جد خواستار حمله نظامی به ایران بودند.
 
سناریوی برتر
آنچه که مشخص است، اینکه ادبیات سیاسی کشور در دوره پسابرجام؛ کشور را در داخل یک مدار بسته دو قطبی داخل-خارج قرار داده است. یک جناح داخل را کانون تحول و رشد می داند و جناح مخالف، نظام بین الملل را پاشنه چرخش وضعیت کنونی معرفی می کند. یک جناح خروج آمریکا از برجام و عدم تعهد طرف های اروپایی برنامه جامع اقدام مشترک به وعده های داده شده در قالب برجام را سندی بر بی اعتباری نظام بین الملل و ضرورت بی توجهی به آن می دانند و در نقطه مقابل، مخالفین آنها وضعیت نابسامان اقتصادی کشور را نشانه ناتوانی محیط داخل در حل معضلات کشور و اجتناب ناپذیری ارتباط موثر با جهان می دانند.
به نظر می رسد حداقل در کوتاه مدت ضروری است تا با تکیه بر میثاق ملی قانون اساسی و با استعانت از اصول و ارزش های مترقی دین مبین اسلام در چهارچوب گفتمان اصلاحی ضمن توسل به عقلانیت و درس آموزی از تجربه انحطاط اجتماعی جوامع بشری از یکسو و بر اساس نگرش مثبت به ساخت دولت جدید و ضرورت انطباق احکام اسلامی با آن از سوی دیگر، تدابیر هوشمندانه ای را در جهت برون رفت از چالش هسته ای اتخاذ کرد.
 
چه باید کرد؟
1-موضع گیری های احساسی برخی از گروه های تندرو درقبال جهان غرب به عنوان الگوهای ملی یا بعضا رسمی که امروزه غالبا در خلال سیاست گذاریهای دولت ها اعمال میشوند، هرچند ممکن است دفاع از هویت ملی را بهانه ای برای مبارزه با نظام بین الملل و جهانی شدن قرار دهند؛ اما گاه خود الگوهایی را تحمیل می کنند که هیچ گونه خوانایی با نیازهای جامعه ندارند و در آنها بیشتر دغدغه سیاسی به چشم می خورد تا دل نگرانی برای توسعه و رفاه اجتماعی.
2-از آنجا که فرصت طلبی، بی اصولی و تغییر مواضع به اقتضای روز از صفات برجسته عوام فریبان است؛ لذا مسئولین عالی کشور باید در هنگام اتخاذ تصمیمات حیاتی و مهم متوجه سمپاتی عوام فریبان بوده و به دقت از مواضع شایعه پراکنان، دروغ پردازان و رفتارهای نخ نمای آنها بویژه درارتباط با تهدید و ترساندن رقبا، ساده نمایی مسائل بغرنج آگاه باشند.
3-هنوز جناح های مختلف سیاسی و نخبگان، بیشتر گرایش به حذف یکدیگر دارند تااینکه از توان جمعی در دستیابی به اهداف خردمندانه استفاده شود و همواره تلاش میشود که جای خالی نخبگان رقیب با تکیه بر توده ها پر شود.
4-برقراری تعادل سازنده با نظام بین الملل نیازمند ذهنیتی پویا و دو وجهی؛ مدیریتی مدرن و عقلانیتی بسامان است.
5-یک مسئول عالی در سطح تصمیم گیری کلان هرچند رسالتی مهم و بلندمرتبه بر عهده داشته باشد؛ ولی از خطا واشتباه مصون نیست. اشتباه کردن یک ویژگی کاملا انسانی است وآن مسئول به محض اینکه این اصل بدیهی(احتمال خطا کردن خود) را نفی کند، این شک را برمی انگیزد که او در تدارک پیمودن راه استبداد و خودکامگی است.
6-از آنجا که همواره سیاست آمریکا در قبال ایران بر اساس "سیاست مهار" بوده است؛ لذا ایران نیز با هدف خنثی سازی اینگونه سیاست ها، ضروری است تا به برنامه خود مبنی بر تشکیل بیش از پیش ائتلاف های متقابل و شکل گیری محورهای همکاری با کشورهای همسایه اقدام کند.
7-در قرن حاضر که اکثریت مردم دنیا به نوعی در محرومیت، ناخشنودی، اندوه و اضطراب به سرمی برند؛ طبیعتا ناهنجاریهای اخلاقی به پرخاشگری و ستیزه و تقابل منجر میشود. در چنین دنیایی تنها یک انقلاب درونی در سایه گسترش آگاهی فردی و جمعی می تواند بشریت را نجات دهد و آنچه که یک ملت را آسیب ناپذیر می کند، سرمایه اخلاقی اوست و نه ثروت تمام شدنی یا تسلیحات مرگبار.
*پژوهشگر علوم سیاسی و مدرس دانشگاه