عارفان تحت تاثیر آیات قرآن مطالب بسیار زیبایی درباره هنر نیایش و مناجات با خدا بیان کرده‌اند. خشیت قلب از ارکان اصلی دعا است.

عارفان تحت تاثیر آیات قرآن مطالب بسیار زیبایی درباره هنر نیایش و مناجات با خدا بیان کرده‌اند. خشیت قلب از ارکان اصلی دعا است. میبدی مفسر معروف قرآن کریم؛ احوالات حضرت علی(ع) را نمونه عالی خشیت الهی هنگام دعا برشمرده است: «و در آثار بیاورند که امام علی(ع) در یکی از حربها تیری به ایشان رسید چنان که پیکان اندر استخوان ماند. جهد بسیار کردند؛ جدا نشد. گفتند تا گوشت و پوست را بر ندارند و استخوان را نشکنند؛ این پیکان جدا نشود. بزرگان و فرزندان ایشان گفتند: اگر چنین است باید صبر کرد تا در نماز شوند، که ما ایشان را اندر نماز چنان بینیم که گویی ایشان را از این جهان خبر نیست. صبر کردند تا از فرائض و سنن فارغ شدند و به نوافل و فضائل نماز ابتدا کردند. مرد معالج آمد. گوشت بر گرفت، استخوان را شکست و پیکان را بیرون کشید و امام اندر نماز بر حال خود بودند. چون سلام نماز باز دادند، گفتند: درد من آسان‌تر شده است. گفتند: چنین حالی بر شما رفت و شما را خبر نبود. گفتند: اندر آن ساعت که من به مناجات الله باشم؛ اگر جهان زیر و زبر شود یا تیغ و سنان در من بزنند، مرا از لذت مناجات «الله»؛ از درد تن خبر نبوَد». (کشف الاسرار میبدی، سوره بقره، ذیل قوله تعالی یا بنی اسرائیل)
محرومیت از راز و نیاز با خدا در سحرگاهان، تنبیه عابدان است: خیانت چشم متعبدان آن است که در شب تاریک چون وقت مناجات حق باشد در خواب شوند تا انس خلوت بر ایشان فوت شود.(کشف الاسرار میبدی، سوره بقره، ذیل قوله تعالی: {أَوَ لا یَعْلَمُونَ أَنَّ اللَّهَ یَعْلَمُ ما یُسِرُّونَ وَ ما یُعْلِنُونَ}.) «دعا»؛ نیاز آدمی به بازگشت به اصل خویشتن و بیان غم دوری از حضرت محبوب است. «دعا» همراه با زاری و تضرع است.
آداب دعا
سالک می‌بايست قبل از آغاز دعا حقوق ضايع شده مردم را به آنها بازگرداند، يا رضايت آنها را جلب کند. سپس وضو گرفته، صدقه دهد، خويشتن را معطر کند، رو به‌ جانب قبله بنشيند و با ذکر استغفار؛ دعا و راز و نیاز خویش را آغاز نماید.
1- باتوجه تام به محضر حق، با دلی خاشع و حالي خاضع، به راز و نياز باخدا و دعا به درگاه الهي بپردازد. امام جعفرصادق(ع) فرمودند: «اِنَّ الله لايَستَجيبُ دُعاء بِظَهر قَلب ساه فَاِذا دَعَوتَ فَاقبِل بِقَلبِک ثُمَّ استَيقن بِالاِجابَة» : «خداوند دعايي را که از قلب عاري از توجه برخيزد مستجاب نمي‌گرداند. 
پس هرگاه دعا کردي نخست دل را به‌پیش انداز، آن گاه اطمينان به اجابت آن دعا داشته باش». ترک شتاب در دعا، اصرار در دعا، خواهران و برادران ديني را در دعا کردن بر خود مقدم داشتن، ذکر حاجات و خاکساري، گريستن و تباکي، دستها را به دعا بلند کردن و دعا کردن به آنچه متضمن اسم اعظم است و ستايش حضرت محبوب، که سهل‌ترين آنها خواندن سوره توحيد، اسماءالحسني و ذکر «يا مَن هُوَ اَقرَبُ الیّ مِن حَبلِ الوَريد يا مَن يحولُ بَينَ المَرءِ وَ قَلبِه يا مَن هُوَ بِالمَنظَرِ الاَعلی يا مَن لَيسَ کَمِثلِهِ شَیء»: «اي خدايي که از رگ گردن به من نزديک‌تري، اي خدايي که بين انسان و قلبش قرار داري. اي خدايي که در افق اعلا قرار داري. اي خدايي که هيچ چيز مانند تو نيست.» مورد تأکيد است. از اسماءالحسني اسامي مناسب مطلوبش را بخواند. {وَ لله الأَسْماءُ الْحُسْنی فَادْعُوهُ بِها}: «و خدا راست نام‌هاي نيکو. با آنها خدا را بخوانيد». براي مثال اگر مطلوبش رزق است متذکر اسامی «اَلرَّزّاق»، «اَلوَهّاب»، «اَلجَواد»، «اَلمُغنی»، «اَلمُنعِم»، «اَلکَريم»، «اَلواسِع» و «اَلمُعطی» شود. اگر مطلوبش علم است اسامي «اَلعالِم»، «اَلهادی»، «اَلحَکيم» و امثالهم را ياد کند.
2- پس از دعا مدتي در محل دعا نشسته، در حال سکوت تأمل کند. سپس به دعا بازگشته، دعاي خود را با اجابت يا بدون اجابت استمرار دهد و دعا را با صلوات بر محمد و آل محمد و ذکر «ماشاءَالله  وَلا قُوَّةَ اِلابِالله» ختم کند.
 3- اجابت دعا گاهي به ‌وقت دعا باز می‌گردد مانند: شب و روز جمعه، ايام ماه رمضان، شب‌ها و روزهاي عيد فطر، روزعرفه، عيد قربان، عيد مبعث، عيد غدير و روز‌هاي ماه رجب و شعبان به‌خصوص ميلاد مولي الموحدين امام علي(ع) و حضرت مهدي موعود(عج)، غروب هر روز، طلوع فجر تا طلوع آفتاب، وقت اذان، هنگام وزش باد و ريزش باران. گاهی اجابت دعا؛ مرتبط با مکان است مانند: مسجد الحرام، مسجد النبي، زير گنبد سيدالشهداء، بين مقام ابراهيم و درِ خانه خدا (به نام حطيم)، زير ناودان طلا، در مقام ابراهيم، بالاي کوه صفا و مروه، کنار چاه زمزم، در عرفه و مزدلفه، نزد جمرات سه‌گانه، در بارگا‌ههاي معصومين(علیهم السلام) و مزار اولیاءالله و شهدا. گاهي اجابت دعا به فعل بازمی‌گردد مانند: تعقيب نمازها، در سجده‌ها، دعا کردن سائل معطي در حق خود، دعاي بيمار در حق عيادت کننده‌، دعاي والدين در حق فرزندان و بالعکس.
4- حالاتي که دعا در آنها مستجاب مي‌شود عبارتند از: دعاي بيمار، زمان غلبه اندوه بر انسان، دعاي مسافر، دعا با دست‌هاي بلند شده رو به آسمان، دعاي مُضطَر و درمانده، دعا پس از دعا در حق چهل مؤمن، دعا پس از صدقه دادن، دعا در حال تهجد هنگام سحر، دعاي حاجيان، دعا پس از قرائت سوره توحيد، دعا در حال سجده. حالاتي که سبب عدم اجابت دعا مي‌شود عبارتند از: مدح و خدمت به ظالمين، حرام خواري، ظلم به مردم و طبيعت و حيوانات، استمرار در گناه، بداخلاقي با والدين، ارحام، دوستان، همسايگان و مردم، عاق والدين، نفرين مظلوم و عدم استغفار.
*رئیس آکادمی مطالعات ایرانی لندن