آرامگاه فردوسی و دکل‌های برق‌اش، طرح‌های لوله‌کشی برای سه روستایی که خودشان در حال پیوستن به تاریخ‌اند و در مقابل توس قدیم را به مرور حذف کرده‌اند، طرح تفصیلی که اجرائی شدن یا نشدنش هر کدام مصیبت‌هایی را برای توس به همراه دارد، همه‌ی این‌ها باعث شده‌اند تا طرح «تفصیلی» توس هم که به نظر می‌رسد مراحل نهایی شدن را می‌گذراند،ته خطِ مصوباتِ نهایی گیر کند ... .

آرامگاه فردوسی و دکل‌های برق‌اش، طرح‌های لوله‌کشی برای سه روستایی که خودشان در حال پیوستن به تاریخ‌اند و در مقابل توس قدیم را به مرور حذف کرده‌اند، طرح تفصیلی که اجرائی شدن یا نشدنش هر کدام مصیبت‌هایی را برای توس به همراه دارد، همه‌ی این‌ها باعث شده‌اند تا طرح «تفصیلی» توس هم که به نظر می‌رسد مراحل نهایی شدن را می‌گذراند،ته خطِ مصوباتِ نهایی گیر کند ... .
به گزارش ایسنا، رهبر معظم انقلاب در ۱۹ تیر ۱۳۷۵ و بعد از بازدید از محوطه‌ی تاریخی توس نوشتند؛ «خدا را شکر که در حاشیه‌ی زیارت تابستانی مشهد مقدس رضوی علیه آلاف التحیه توفیق بازدید از مقبره ی فردوسی بزرگ و نامدار در شهر تاریخی و پر قصه‌ی توس نیز دست داد، اگر چه در گذشته آن مقبره و برخی یادگارهای تاریخی دیگر موجود در ان‌جا را دیده بودم، اما این بار هم بخاطر خبرهای تاسف‌برانگیزی که از غارت ذخیره‌ی کم‌نظیر موجود در این منطقه به من رسیده بود آن را با دقتی بیشتر و با انگیزه و میل  و شوری مضاعف نگاه کردم و اکنون احساس من آن است  که دولت موظف است با همت به کار در این بخش بپردازد و آنچه تا کنون شده بسی کمتر از اندازه‌ی بایسته است، به امید دنبال‌گیری و با سپاس از مسئولان و پژوهشگران. سیدعلی خامنه‌ای ۱۹/۴/۱۳۷۵»

اکنون بعد از گذشت این مدت زمان از حضور رهبر معظم انقلاب در توس و دستوری که برای لزوم احیای توس مطرح کردند، به نظر می‌رسد مسئولان شهری و میراثی توس حرف زیادی برای دفاع از عملکردشان با هدف احیا و حفاظت از توس تاریخی نداشته باشند.
احسان زهره‌وند که از سال ۱۳۹۴ به عنوان مدیر پایگاه میراث فرهنگی توس فعالیت می‌کند، ترجیح می‌دهد در پاسخ به این پرسش که تا امروز چه اقداماتی برای اجرائی شدن فرمایشات مقام معظم رهبری برای احیای توس انجام شده است؟ به بیان کارهایی بپردازد که بیشتر توسط دستگاه‌های متولی شهری و بعضا با کمک یا حمایت میراث فرهنگی انجام شده‌ است.
او به ایسنا می‌گوید: ۳۴۰ هکتار معدن شن و ماسه غیرمجاز در حریم توس را تعطیل کردیم، این معادن سال‌ها بدون مجوز در این محوطه فعالیت کرده بودند. همچنین در مساحتی به وسعت حدود ۴۲ هکتار در بلوار پردیس توس، طرحی تهیه شد تا دسترسی به توس را از «کَشَف‌رود» و به طول ۱۲۲۰ متر انجام می‌دهد تا یک مسیر گردشگری ایجاد شود، تا بتوان خدمات گردشگری ارائه داد. در این مسیر پیش‌بینی‌هایی نیز برای ایجاد مراکز صنایع دستی، خدمات گردشگری و به خصوص رویدادها انجام شده تا کارهای فرهنگی انجام شوند.
وی از مصوب شدن طرح جلوخان ارامگاه توس خبر می‌دهد و می‌گوید:‌ در تفاهم‌نامه‌ای با شهرداری مشهد، امیدواریم تا یک ماه آینده کار اجرائی را انجام دهیم و جلوخان آرامگاه فردوسی را به باغ مشاهیر و مفاخر تبدیل کنیم که تا کنون همه مراحل قانونی آن طی شده و جلسات  کمیته فنی ان در کمیسیون توسعه عمران شورای شهر مشهد در حال انجام است و امیدوارم تا یک ماه آینده به فاز اجرائی برسیم.
او همچنین با اشاره به اختصاص اعتباراتی مناسب برای مرمت  برج و باروی شهر تاریخی توس، اظهار کرد: هزینه آن تامین شده و طرح‌ها  تهیه شده، مصوبات ان گرفته شده و حتی شرح خدمات ان تهیه شده است و باید پیمانکارانی که واجد ارزش هستند اعلام امادگی کنند تا بخشی از برج و باروی توس برای نخستین بار مرمت شود.
زهره‌وند با تأکید بر جلوگیری از ساخت‌وسازهای غیرمجاز روی عرصه تاریخی توس که پیش از این در اختیار دهیاری‌ها بود و ساخت‌وسازهایی می‌شد که حریم منظری توس را مخدوش می‌کرد،‌تأکید می‌کند: براساس طرح تفصیلی  تهیه شده در تهران یک مصوبه برای جلوگیری از ساخت‌وسازهای غیرمجاز توس گرفتیم و آن‌ها را فریز کردیم تا ساخت‌وسازی انجام نشود، بنابراین توانستیم قدری جلوی حرکت‌های بدون برنامه را بگیریم.
او ادامه می‌دهد: اکنون نیز برای محدوده ۳۶۰۰ هکتاری توس یعنی از ابتدای سه راه فردوسی تا آرامگاه که حدود ۹ کیلومتر طول را شامل می‌شود طرح تفصیلی منطقه‌ی مُنفَصِل شهری آماده می‌شود که در آن بحث‌های سرمایه‌گذاری و امکان‌سنجی گردشگری نیز تعریف شده است و اکنون اداره کل راه و شهرسازی استان خراسان در حال کار روی این طرح است تا آن نیز به زودی به نتیجه برسد و از طریق شورای عالی معماری و شهرسازی آن را به عنوان یک سند راهبردی برای توس ابلاغ کنیم.
مدیر پایگاه میراث فرهنگی توس؛ با اشاره به کنترل روند ساخت‌وسازها در این شهر تاریخی، می‌گوید:با تهیه طرح تفصیلی ۳۶۰۰ هکتاری،مشاور آن را تائید می‌کند تا برای اجرائی شدن، آن چطور رخ دهد. همچنین در بخشی از سکونت‌های انجام شده به دلیل برخی بی‌قانونی‌ها، برنامه‌هایی برای جابجایی مطرح شدند تا در صورت امکان، بخشی را فریز کنیم و اعلام کردیم این افراد به عنوان ساکنانِ روستا و ذینفعانی که سال‌هاست در منطقه‌اند، ملزم به اجرایی کردن ضابطه عرصه و حریم قانونی باشند، یعنی ارتفاع، نمای مشخص و سطح اشغال مشخصی برای ساختمان‌ها، با سازوکاری مشخص باشد.
او اضافه می‌کند: در این شرایط هیچ ساخت‌وسازِ جدیدی نیز در محوطه اتفاق نیفتاده است و روند سامان کردن محوطه با معادن تعطیل شده و توقف و کنترل ساخت و سازها امروز در وضعیتِ بدی نیستند.
«هر کسی از ظن خود شد یار "توس"»
رضا سلیمان نوری، رئیس هیات مدیره انجمن چهارباغ، اما حرف‌های دیگری از وضعیت توس دارد.
وی به خبرنگار ایسنا می‌گوید: ۲۲ سال قبل رهبر انقلاب در دیدار از توس دستوراتی برای احیای مجموعه توس صادر کردند، در ان سال‌ها هر کسی از ظن خود شد یار این دستور. یکی خواست ثبت ملی کند، یکی شورای عالی توس را تشکیل داد، یکی گفت روستاها را جابجا کنیم. یکی گفت جلوخان می‌سازیم. یک گفت دکل می‌گذاریم تا بیشتر دیده شود در سطح جهانی. هر کس از ظن خود وسط ماجرا آمد.
او با بیان این‌که هیچ کدام خود توس را ندیدند، در توضیح وضعیت محوطه‌ی تاریخی توس از ورودی "پل کشف‌رود" توضیح می‌دهد: امروز یک مجموعه به نام "توس" داریم که شامل باقی مانده‌های برج و بارو، آرامگاه فردوسی، آرامگاه امام محمدغزالی، کهندژ توس، هارونیه، مسجد سلجوقی، برج و باروی ارگ، مقبرةالشعرای خراسان و با کمی اغماض "میل اخنگان" و فضاهای کوچک دیگر تاریخی را در برمی‌گیرد، در این بین این بناها تاریخی هستند. ازنظر بحث‌های اجتماعی و سکونت گاهی نیز سه روستای "توس سفلی"، "توس علیا" و "اسلامیه" در این منطقه هستند، همچنین از نظر بحث‌های زمینی، تعداد بالایی معدن شن و ماسه داریم که گودال‌های بزرگی را در فضا ایجاد کرده و برخی دیگر به محل تجمع نخاله‌های ساختمانی تبدیل شده‌اند.
وی با اشاره به دستوری مقام معظم رهبری در مورد وضعیت توس مبنی بر احیای منطقه، می‌گوید: این در حالی است که تا این لحظه فقط مرمت‌هایی انجام شده، سعی شد چند مرحله معادن توس را متوقف کنیم، آخرین مرحله درابتدای امسال بود که دوره‌ای متوقف شد، اما امروز خبرهایی می‌رسد که برخی معادن به صورت غیررسمی باز هم فعالیت می‌کنند، تلاش‌هایی برای جابجایی مردم روستاها شد که امکان آن مهیا نشد.فعالیت‌هایی برای زنده‌سازی کهندژ شد که در آن موفق بودیم،محل آرامگاه محمد غزالی قطعی شد، اما هنوز کاری روی آن‌ها انجام نشده است و هر سال مراسم‌هایی و جشن‌هایی در مقبرة‌الشعرای توس انجام شده‌اند.
این فعال میراث فرهنگی با بیان این که این اقدامات تا سال پیش انجام شده‌اند، ادامه می‌دهد: تا سال پیش کارها توسط متولی به نام میراث فرهنگی انجام می‌شد، از سال گذشته یکسری تغییر و تحولات شهری در شورای شهر و شهرداری جدید رخ داد، بنابراین توسط شورای شهر مشهد "کمیسیون ویژه توس" برای رسیدگی به مسائل توس تشکیل شد. برخی از اقدامات این کمیسیون به دلیل تقابل با طرح‌های میراث فرهنگی برای توس اجرائی نشدند.
سلیمان‌ نوری با بیان این‌که اکنون یکسری توافق‌هایی بر سراجرای پروژه "پیشخوان" _ محدوده جلوی آرامگاه که حدود ۶ هکتار است_ انجام شده است،ادامه می‌دهد: بر اساس این توافق‌ها قرار شد این پهنه را باززنده سازی کنند و باغ مشاهیر توس را در آن اجرا کند؛طرحی مشترک از سوی شهرداری و میراث فرهنگی که می‌توان این گام را یکی از مهمترین گام‌ها در راستای اجرائی کردن دستور رهبری دانست.
موانع احیای توس را می‌بینند؟
وی در ادامه با اشاره به موانع بزرگ احیای توس بودن در حال حاضر می‌گوید: هنوز زمین‌های معادن وجود دارند که باید وضعیت آن‌ها مشخص شوند، همچنین تکلیف مردم این سه روستا باید مشخص شود، اگر قرار است در منطقه ساکن شوند باید به نحوی امکانات شهری به آن‌ها داده شوند و اگر قرار به جابجایی است باید محل جدید برای آن‌ها تعیین شود.
رئیس هیات مدیره انجمن چهارباغ با بیان این‌که هنوز دکل‌های برق محدوده توس سرجای خود هستند، ادامه می‌دهد: این دکل‌ها هنوز سرجای خود هستند، آن‌ها باید جابجا شوند. از سوی دیگر مسائل مرمت توس باید با دیدگاه ویژه‌ای دیده شود. با توجه به کشف آرامگاه امام محمد غزالی در این منطقه، اگر بتوان آن را احیا کرد،یک سیل بزرگ گردشگرِ فرهنگی و تاریخی در این منطقه از کشورهای اسلامی و غیراسلامی وارد می‌شوند، باید تمهیداتی برای باززنده‌سازی این آرامگاه و کهندژ اندیشیده شود.
او اضافه می‌کند: دیوارهای برج و باروی توس پشت خانه‌های مسکونی قرار گرفته‌اند و آن‌ها باید احیا شوند. کَشَف‌رود به عنوان ورودی آرامگاه؛ باید دیوار چینی شده و فضایی ایجاد شود که از نظر بررسی نمایی مناسب و زیبا داشته باشد.
سلیمان‌نوری به ایجاد شدن یک گود کُشتی باستانی در منطقه ورودی "هارونیه" اشاره می‌کند و می‌گوید: چون از قدیم منطقه توس، منطقه‌ی پهلوان‌خیزی بوده این کار در تکمیل سیکل عناصر هویتی آن‌جا حرکت برازنده‌ای رخ داد. از سوی دیگر باید علاوه بر توس مناطقی مانند روستاهای اطراف مانند "مُردارکِشان" یا"عاشقان" و روستاهایی که مرتبط با توس هستند به نوعی باید باززنده‌سازی و احیا شوند که مکمل توس باشند، اکنون این روستاها که هنوز سکنه دارند از نظر سبک امکانات ضعیف هستند.
او با اشاره به وجود روستای تاریخی "چهاربرج" در ورودی توس که خود چند اثر تاریخی ثبت شده دارد، "چهاربرج" و "اخنگان" که خروجی و "پاژ" که زادگاه فردوسی است، یک محور کامل را برای ورود و خروج در توس ایجاد کنند، اگر قرار است منطقه فرهنگی توس داشته باشیم باید این قدم را برداریم تا گردشگران بتوانند زمان کاملی برای دیدن این محوطه بگذارند.
جاذبه‌هایی در توس که از آن‌ها غافل مانده‌ایم
ریس هیات مدیره انجمن توسعه گردشگری چهارباغ مشهد با اشاره به حضور شخصیت‌های هویتی در توس می‌گوید: هنوز از کارگران کارگاه‌های ساخت آرامگاه فردوسی چند نفر زنده هستند که می‌توان با آموزش به آن‌ها به عنوان نقال و راوی از آن‌ها استفاده کرد. در توس هنوز نواده‌های نادر شاه زنده‌اند، می‌توان با آموزش راه‌های ارتباط نزدیک‌تر ان‌ها با مردم را فراهم کرد و به عنوان یک جاذبه گردشگری استفاده کرد.
او با اشاره به وجود افراد و فضاهای این گونه در توس، تاکید می‌کند: برای این فضاها یک طرح عظیم باید دید و آن‌ها را اجرا کرد. توس ظرفیت خیلی بزرگ شدن را دارد، اما این‌کار شرایطی را دارد، برآورده شدن این شرایط نیز یک همت ملی می‌خواهد، مردم و سرمایه‌گذاران مشهدی حاضر به هزینه کردن هستند، اما چون اختیار همه کارها با خراسان نیست در حال حاضر شدنی نیست.