یکی از موارد راهبردی که در سیاست خارجی جای آن خالی بوده و می بایست در دهه چهارم انقلاب و دولت یازدهم بطور سیستماتیک و حرفه ای در روابط با سایر کشورها مورد توجه باشد، شعار مشارکت مردمی، دموکراسی، یا همان مردم سالاری در روابط خارجی است

رفتار سیاست خارجی ایران در سه دهه گذشته، ترکیبی از دیدگاه واقع گرایی و آرمان گرایی بوده که در برخی مواقع، یکی بر دیگری برتری داشته است: توجه به تحولات ساختار نظام بین الملل، حساسیت نسبت به مناسبات قدرت در سطح جهانی، تلاش برای شناسایی دوستان و دشمنان در سطح بین الملل، دفاع از مظلومان و مستضعفان عالم، توجه به ارزشهای اخلاقی، دینی و گرایشهای مذهبی در سیاست خارجی، نگاه جهانی و فرا منطقه ای به تحولات بین المللی، استفاده از منابع طبیعی و معنوی در تشکیل ائتلاف با دولتهای دوست، ریسک پذیری بالا در کشمکشهای قدرت در عرصه بیت الملل، تلاش برای ایجاد گفتمانهای جهانی در سازمانهای بین المللی همه از مشخصه های سیاست خارجی ایران در دوران دولتهای مختلف بوده است.

علاوه بر مشخصه های فوق الذکر، یکی از موارد راهبردی که در سیاست خارجی جای آن خالی بوده و می بایست در دهه چهارم انقلاب و دولت یازدهم بطور سیستماتیک و حرفه ای در روابط با سایر کشورها مورد توجه باشد، شعار مشارکت مردمی، دموکراسی، یا همان مردم سالاری در روابط خارجی است.

مگر نه این است که رای و نگاه بسیاری از ملتهای جهان اسلام و حتی غیر مسلمان جهان سوم بنابر شواهد و گفته های موجود همراه با حقانیت و سیاستهای بین المللی ایران است. پس چه بهتر که همراهی دولتها با ایران به همراهی واقعی و با پشتوانه مللتهایشان تبدیل شود.

در واقع، در سیاست خارجی، تئوری عملگرایانه "مردم سالاری و مشارکت سیاسی" می بایست تابلوی بزرگ روابط سیاسی و بین المللی ایران با جهان باشد، زیرا، قدرت اصلی در مردم سالاریهای واقعی نهفته است. در جنگ و صلح، غم و شادی این ملتها هستند که در حمایت از دولتهایشان به پا می خیزند و در صورت ناخرسندی از آنان می توانند در چرخه انتقال قدرت، دولتهای دیگری برگزینند.

بنابراین، برای استفاده موثر از فرصتهای موجود در روابط بین الملل و نیز ایجاد تحول در نظام بین الملل به نفع منافع ملی، می بایست از تئوری عملگرایانه ای بهره برد که بر رعایت حقوق انسانی، مشارکت سیاسی و انتخابات آزاد در کشورهای دوست و حتی مللی که دولتهای خصم دارند تاکید کرد.

لذا ایران، بعنوان یک کشور مستقل که تلاش داشته نوعی متفاوت و ویژه ای از دمکراسی و مردم سالاری ارائه دهد، بایستی شعار ایجاد دموکراسی، انتخابات مردمی، و مردم سالاری را بطور مستمر و جدی در روابط خود با سایر کشورها مورد تاکید قرار دهد و در روابط دیپلماتیک خود از سران دولتها و مقامات آنها بخواهد که زمینه های ایجاد مشارکت مردمی را در دستورکار سیاستهای عملی خود قرار دهند.

بایستی نهادی مستقل بطور مستمر و دقیق روند مردم سالاری را در کشورها و ملتهای دوست ایران رصد کند. در واقع، اولویت روابط خارجی بایستی بر اساس میزان پابندی کشورها به حقوق انسانی، برسمیت شناختن حق رای مردمشان و مشارکت دادن آنها در مناسبات قدرت باشد. وزارت امور خارجه باید هر سال گزارشی از روند مردم سالاری، رعایت حقوق انسانی، و میزان برگزاری انتخابات منصفانه در کشورهای جهان اسلام و سایر کشورها ارائه دهد و آن را امتیازی برای گسترش روابط سیاسی، امنیتی، تسلیحاتی، راهبردی، و اعطای کمکها و امتیازات تکنولوژیک، علمی، اقتصادی و فرهنگی قرار دهد.

تئوری عملگرایانه سیاست خارجی "مردم سالاری و مشارکت سیاسی" را امری راهبردی می داند و در همان حال بر بعد "توصیه ای" آن در روابط خارجی تاکید می کند و بر اصل عدم مداخله در امور داخلی سایر کشورها نیز توجه دارد.

ایران در همان حال که در تامین منافع خود در روند سیاستگذاری خارجی، ترکیبی از نگرش واقعگرایی- آرمانگرایی را مد نظر قرار داده و می دهد، باید در مناسبات خود در سطوح مختلف با سایر کشورهای جهان، بطور مستمر از دولتها بخواهد که ارزشها و نمادهای مردم سالاری و رعابت حقوق انسانی را در چرخش قدرت سیاسی بکار بندند، و در تقویت مشارکت سیاسی مردم تلاش کنند. این امر، بویژه در روابط ایران با جامعه کشورهای اسلامی از اهمیت و ضرورت بالایی برخوردار است.

در واقع، طرح گفتمان مردم سالاری ماحصل همان سیاست آرمانگرایی- واقعگرایی در سیاست خارجی می باشد. در دولت یازدهم، می بایست این گفتمان در دستور کار سیاست خارجی قرار گیرد و صدای آن به خارج از مرزها منتقل شود . البته ساز و کار آن بایستی از سوی نخبگان و فرهیختگان دانشگاهی برای اجرایی شدن به دستگاه سیاست خارجی ارائه گردد.

فوائد بکارگیری این تئوری بسیار است که در این مختصر بیش از این نمی گنجد، کوتاه آنکه: مقامات رسمی بویژه مجریان سیاست خارجی در تعاملات خود با دولتهای جهان اسلام و نیز سایر ملتهای دوست، بر مردم سالاری، حق رای و مشارکت مردم در روند انتقال قدرت مسالمت آمیز تاکید نمایند، که خود، راهبردی جدید، ابتکاری و اثرگذار در سیاست خارجی برای هر دولتی است که در سال آینده، دولت یازدهم را تشکیل می دهد. دولتهای دوست با پشتوانه و مشارکت مردمی بالا، هزینه ها و ریسک روابط سیاسی ایران را کاهش می دهند و در همان حال، بر استمرار روابط محکم و استراتژیک در حین بحرانهای منطقه ای و جهانی می افزاید.
حسام الدین واعظ زاده
* استاد دانشگاه تهران