به گفته دیاکو عباسی، در حال حاضر حدود ۲۱۳ بیمارستان دارای IPD (International Patient Departmentبخش بیماران بین‌المللی) داریم که از این میان حدود ۵ مورد بیمارستان و مراکز درمانی ما (کمتر از ۶ درصد) در اعتبار بخشی‌های بین المللی حضور دارند و شرکت‌ها و دفاتر خدمات گردشگری سلامت هم کمتر از ۵ درصد در پلتفرم‌ها و انجمن‌های بین المللی فعال هستند. این یعنی اینکه ما در بحث بین المللی‌سازی دچار ضعف هستیم.

گردشگری انواع مختلفی دارد که یکی از آن‌ها گردشگری سلامت، پزشکی و درمانی است. درواقع توریسم درمانی اصطلاحی گسترده و فراگیر است که طیف وسیعی از فعالیت‌های متنوع را دربرمی‌گیرد اما تعریف تقریبا واحد آن به این صورت است: «سفر کردن به کشورهای دیگر به قصد دریافت خدمات درمانی و سلامت».

این درمان می‌تواند دامنه وسیعی از خدمات درمانی و سلامت را دربرگیرد که رایج‌ترین آن‌ها: مراقبت از دندان، جراحی زیبایی، پیوند عضو و درمان ناباروری است. البته در کشور‌های مختلف این تعریف می‌تواند بسیار متفاوت باشد مثلا در بعضی کشورها فقط بیماران خارجی که به بیمارستان مراجعه می‌کنند را به عنوان توریست سلامت درنظر می‌گیرند درحالی که برخی کشورها؛ تمامی افرادی که به این منظور وارد کشور می‌شوند را به عنوان گردشگر درمانی حساب می‌کنند. یکی از انواع آن، شامل مهاجرانی است که از یک کشور خارجی به کشور میهن می‌روند و یا به بیمارانی که به قسمت دیگری از کشور خود سفر می‌کنند، که در این شیوه هیچ سفر بین‌المللی اتفاق نمی‌افتد. 

در محدوده خاورمیانه نیز، ایران به عنوان یک مقصد معتبر و مطمئن برای گردشگران سلامت شناخته می‌شود و گردشگران سلامتی که ایران را مقصد خود انتخاب می‌کنند بیشتر از کشورهای جمهوری آذربایجان، عراق، ترکمنستان، افغانستان، امارات، سوریه، لبنان و بحرین هستند با این وجود بعد از پاندمی کرونا شاهد تغییراتی در حوزه گردشگری سلامت ایران بودیم. 

دیاکو عباسی (دبیر شورای راهبری گردشگری سلامت) با اشاره به آنکه درحال حاضر بیشترین گردشگران سلامت در ایران را گردشگرانی از کشورهای عراق، افغانستان و عمان دربرمی‌گیرند، به ایلنا گفت: از کشورهای حوزه CIS و حتا حوزه خلیج فارس از جمله قطر و بحرین، کشورهای آفریقایی و حتی کشورهای اروپایی چون ایتالیا نیز گردشگر سلامت داریم که برای درمان به ایران مراجعه می‌کنند. اگر نگاهی به آمار سال گذشته بیاندازیم؛ تعداد افراد غیرمقیم (غیرایرانی) که از سایر کشورها جهت درمان ویزا گرفتند و به مراکز درمانی ایران مراجعه کرده‌اند، در حدود ۴۰۰ تا ۵۰۰ هزار نفر برآورد می‌شود. البته افراد غیرایرانی اما مقیم ایران نیز به این دست مراکز درمانی مراجعه می‌کنند و در آمارها ذکر می‌شوند این درحالی است که این افراد در زمره گردشگران سلامت محسوب نمی‌شوند. 

گردشگری سلامت و ویزاهای فیک 

او ادامه داد: با این وجود وقتی به آمار ویزاهای صادر شده در حوزه گردشگری درمانی نگاهی می‌اندازیم شاهد آن هستیم که تعدادشان خیلی بیشتر از تعداد بیمارانی است که به مراکز درمانی مراجعه کرده‌اند، دلیل هم آن است که بسیاری از افراد بویژه از کشورهای افغانستان و عراق با ویزای درمان اما با اهداف دیگری وارد ایران می‌شوند و قطعا اهدافشان درمان نیست. هرچند برخی از این افراد ممکن است با سایر انگیزه‌های گردشگری به ایران بیایند اما ممکن است برخی از این افراد نیز در کشور رسوب کنند. حتا در دوره کرونا به واسطه آنکه تنها ویزایی که برای ورود به ایران صادر می‌شد، ویزای گردشگری سلامت بود، آمار این بخش بسیار افزایش یافت درحالی که درواقع یک آمار غلط بود چراکه بسیاری از افرادی که با این ویزا وارد ایران شدند، به واحدهای درمانی مراجعه نکردند و در واقع اصلا گردشگر سلامت نبودند. در آن دوره علاوه بر بخش غیر رسمی، بخش رسمی نیز در این کار دخیل بود و حتا پذیرش‌های بیمارستانی به صورت صوری اتفاق می‌افتاد. گرچه درحال حاضر این آمار کاهش یافته، با این وجود نیاز است تا نظارت‌ها بیشتر شود. 

کاهش۱۰۰ تا ۲۰۰ میلیون دلاری درآمد گردشگری سلامت

عباسی خاطرنشان کرد: بر اساس آمار گردشگران سلامت طی یک سال گذشته و برآوردی که داریم، درآمدی که از محل این گردشگران از بعد پزشکی و درمانی حاصل شده است، حدود ۸۰۰ میلیون دلار تا یک میلیارد دلار بوده. این درحالی است که قبل از پاندومی کرونا این رقم حدود ۱۰۰ تا ۲۰۰ میلیون دلار بیشتر بود و بر اساس اعلام وزارت بهداشت به بیش از یک میلیارد ۱۰۰ میلیون دلار می‌رسید. البته که بخش پزشکی و درمان تنها یکی از ابعاد حوزه گردشگری سلامت است. 

دبیر شورای راهبری گردشگری سلامت یادآورشد: درحال حاضر سیاست‌ها و برنامه‌ها در این حوزه تا حدود زیادی تغییر کرده و مدیریت گردشگری سلامت تا حد زیادی متعادل شده است و بر اساس یک استراتژی مشخص پیش می‌رویم. درحال حاضر برنامه جامع راهبردی-ساختاری برای ساماندهی گردشگری سلامت داریم. سیاست‌هایمان نیز روی چهار موضوع اصلی و محوری متمرکز شده که از آن جمله می‌توان به بازارسازی و برندینگ گردشگری سلامت کشور در سطح بین‌المللی و شناسایی بازارهای هدف، تقویت سیستم‌های نظارت و کنترل زنجیره ارائه خدمات گردشگری سلامت از قبل از ورود تا زمان ورود و ارائه خدمات و…، آموزش و توانمندسازی منابع انسانی، ساختارمندسازی نظام گردشگری سلامت در سطح کشور اشاره داشت. درواقع به دنبال الگوسازی مناسب برای ساختارمند کردن گردشگری سلامت هستیم. 

لزوم آموزش نیروی انسانی و فعالان این بخش

او با تاکید بر لزوم توجه بیشتر به بخش آموزش و توانمندسازی منابع انسانی، گفت: این مهم بویژه برای دفاتر خدمات مسافرتی و بخش‌های فعال در حوزه گردشگری سلامت موثر خواهد بود و به دنبال آن هستیم تا از طریق آموزش و بسترسازی، نقش فعالان را در این حوزه پررنگ‌تر کنیم تا از این طریق نقش افرادی که به صورت غیرقانونی در این حیطه فعال هستند را کمرنگ‌تر کنیم. درحال حاضر ۷۰۰ دفتر خدمات مسافرتی مجوز فعالیت در گردشگری سلامت را دریافت کرده‌اند. هرچند تاکنون به دنبال افزایش کمیت بودیم اما اکنون کیفیت و ارتقای آن را مد نظر قرار داده‌ایم تا بتوانیم به صورت حرفه‌ای در حوزه اقتصاد گردشگری سلامت فعالیت کنیم. 

او با اشاره به فعالیت شورای راهبری گردشگری سلامت گفت: این شورا متشکل از وزارت میراث‌فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری، وزارت امورخارجه، وزارت درمان، بهداشت و آموزش پزشکی و وزارت اطلاعات است که با محوریت وزارت میراث و گردشگری فعالیت می‌کند و دبیرخانه آن نیز در این وزارتخانه شکل گرفته. کار ساماندهی و پیگیری سیاست‌های توسعه گردشگری سلامت توسط این شورا دنبال می‌شود. کارگروه‌هایی بر اساس موضوعات مطرح شده شکل گرفته. 

گردشگری سلامت نیازمند الگو و ساختار مشخص است/ پدیده دلالی

عباسی با تاکید برآنکه تاکنون الگو و ساختار مشخصی برای گردشگری سلامت نداشتیم، یادآورشد: درحال فعال‌سازی انجمن‌ها و کارگروه‌های گردشگری سلامت در استان‌ها هستیم تا متخصصان گرد هم آیند. اکنون چند استان از جمله تهران، یزد، اصفهان، فارس، خراسان رضوی و آذربایجان غربی به عنوان پایلوت در این حوزه فعال شده‌اند. 

دبیر شورای راهبری گردشگری سلامت در پاسخ به این سئوال که در کدام بخش از زنجیره فعال در حوزه گردشگری سلامت با بیشترین چالش و مشکل روبه رو هستیم، گفت: در جاهای مختلف با خلاء‌های متفاوت روبه رو هستیم. هرچند این روزها موضوع پدیده دلالی در گردشگری سلامت برجسته شده است اما باید دید منظور از دلال یا کار غیر قانونی چیست! مطالعات ما نشان می‌دهد که پدیده دلالی در هر کدام از بخش‌های زنجیره گردشگری سلامت ممکن است وجود داشته باشد. تا حد زیادی می‌دانیم که کدام بخش‌ها گلوگاه‌های اصلی حضور دلالان است. اینکه تصور کنیم بحث انجام کارهای غیر قانونی فقط به افرادی بازمی‌گردد که در مبادی ورودی فعال هستند و بنابر ارتباطاتی که دارند در فرودگاه‌ها، راه‌آهن‌ها و… افرادی که خواهان دریافت خدمات درمانی هستند را جذب می‌کنند، اشتباه است چراکه در تمام طول زنجیره خدمات گردشگری سلامت ممکن است این پدیده وجود داشته باشد. در هر حال می‌توان گفت بحث کیفیت پایین یا قیمت بالا و ضعف خدمات و. . هم ممکن است درون مراکز مجاز رخ دهد هم مبادی ورودی و مراکز غیرمجاز. در هر بخش از زنجیره گردشگری چه مجاز و چه غیرمجاز ممکن است این تخلفات صورت گیرد. از این رو نمی‌توان گفت تقصیر برعهده کدام وزارتخانه است چراکه در همه بخش‌ها وجود دارد و چتر نظارتی و شورای راهبری دستگاه‌های متولی نتوانسته‌اند با هم به خوبی ارتباط برقرار کنند. البته سامانه جامع گردشگری سلامت تا حد زیادی می‌تواند این مشکل را حل کند. 

او همچنین از جذب ۴۰ تا ۵۰ درصدی گردشگران سلامت توسط دلالان این حوزه خبر داد و گفت: ۵۰ تا ۴۰ درصد درآمد حاصل از بخش گردشگری سلامت در جیب این دلالان می‌رود. شاید بهتر است بگوییم فعالیت بخش غیر مجاز در گردشگری سلامت بیشتر از بخش مجاز است. 

نظام‌مند کردن دلالان

عباسی همچنین از برنامه ساماندهی راهنمایان گردشگری سلامت خبر داد و گفت: تعداد زیادی از افراد هستند که در سیستم گردشگری سلامت فعال هستند. از خانم‌های خانه دار گرفته تا رانندگان تاکسی و… در این حوزه فعال هستند و این واقعیت است. آن‌ها بیماران و گردشگران را در مبادی ورودی و از مرزها جذب می‌کنند و از طریق ارتباطاتی که دارند که به صورت فامیلی چه از طریق آشنایان و… کارشان را انجام می‌دهند. به دنبال آن هستیم که این افراد را قانونمند کنیم و بستری مهیا کنیم که این افراد به سمت ضابطه‌مند شدن بیایند. تاکنون انسجام لازم بین دستگاه‌های متولی گردشگری سلامت وجود نداشته و تا زمانی که این انسجام بوجود نیاید و هرکدام از بخش‌ها نقش و مسئولیت خود را ایفا نکنند همین وضعیت باقی خواهد ماند. 

او در پاسخ به سئوال دیگری مبنی برآنکه وقتی دلال به صورت غیر قانونی کار خود را انجام می‌دهد و سودش را می‌برد، چه الزامی را احساس می‌کند که فعالیت خود را قانونمند کند، گفت: وقتی در این زنجیره افرادی که باید نقش خود را درست انجام دهند را تقویت کنیم، سایر افراد نیز به سمت قانونمند شدن حرکت می‌کنند. اگر بتوانیم مراکز درمانی را قانونمند کنیم تا با اتصال به سامانه‌ای واحد بتوانند با فعالان اصلی این حوزه ارتباط بگیرند، اینجاست که نقش افراد غیر مجاز کمرنگ می‌شود. اکنون مشکل اصلی ما آن است که سیستم ما خوب کار نمی‌کند. دفاتر و آژانس‌های ما ارتباط درستی با بیمارستان‌ها و مراکز درمانی دارای مجوز IPD ندارند چراکه نظامی ساختارمند و درست در این خصوص تعریف نشده. در استان‌های ما بسیاری از واحدهای علوم پزشکی با اداره کل‌های میراث و گردشگری ارتباط سازنده و درست ندارند وبه قولی هر کدام ساز خود را می‌زنند. عدم برقراری ارتباط و پیوند بین دستگاه‌های ذیربط در حوزه گردشگری در استان‌ها سبب شده تا فعالان این حوزه نتوانند یکدیگر را پیدا کنند و قرارداد ببندند و به نوعی دست‌شان خالی است و نمی‌توانند با بیمارستان‌ها ارتباط برقرار کنند. 

عباسی در پاسخ به این سئوال که آیا ممکن است با قانونمند شدن و سیستماتیک شدن حوزه گردشگری سلامت، دست رانت‌خواران و زیر میزی بگیران در حوزه گردشگری سلامت کوتاه شود و به قولی جیب خیلی‌ها خالی بماند از این رو عزمی برای این مهم وجود ندارد، گفت: دقیقا همین است که می‌گویید. البته سعی داریم از طریق تقویتسیستم نظارتی بهبود ارتباط بین مراکز درمانی دارای مجوز با دفاتر دارای مجوز تا حد زیادی این مسائل را رفع کنیم. 

او در خصوص تضمین ادامه روند فعالیت این سامانه و دچار نشدن آن به سرنوشت هزاران سامانه دیگر که در حوزه گردشگری رونمایی شده‌اند و به هیچ نتیجه قابل توجهی نرسیده‌اند، گفت: این سامانه به دفاتر کمک می‌کند تا ارتباطشان را با بیمارستان‌ها داشته باشند یعنی ارتباط فعالین رسمی با هم و کم رنگ شدن نقش فعالین غیر رسمی. 

به گفته عباسی، در حال حاضر حدود ۲۱۳ بیمارستان دارای IPD (International Patient Departmentبخش بیماران بین‌المللی) داریم که از این میان حدود ۵ مورد بیمارستان و مراکز درمانی ما (کمتر از ۶ درصد) در اعتبار بخشی‌های بین المللی حضور دارند و شرکت‌ها و دفاتر خدمات گردشگری سلامت هم حضوری کمتر از ۵ درصد در پلتفرم‌ها و انجمن‌های بین المللی فعال هستند. این یعنی اینکه ما در بحث بین المللی‌سازی دچار ضعف هستیم. 

دبیرشورای راهبری گردشگری سلامت یادآور شد: با بررسی‌های انجام شده متوجه شدیم در هر یک از بخش‌های زنجیره گردشگری سلامت مشکلاتی وجود دارد که ناشی ازعدم هماهنگی بین دستگاهی و بین بخشی است. بحث دلالی در صنعت گردشگری سلامت فقط مختص به ایران نیست و در تمام کشورها از ترکیه و هند گرفته و حتا در کانادا نیز و جود دارد. مهم آن است که بتوانیم با الگوی مدیریتی و سیستم منسجم این مهم را راهبری کنیم. 

کاهش گردشگران سلامت

او درخصوص چرایی جایگزین شدن بازار هند و ترکیه به جای بازار گردشگری سلامت ایران و چرایی کاهش تعداد گردشگران سلامت ایران بعد از دوران کرونا، گفت: محصول گردشگری سلامت زمانی با کیفیت به بیمار ارائه می‌شود که زنجیره فعال در آن خوب کار کند و وجود هماهنگی در میان آن‌ها بسیار اهمیت دارد. وقتی پای واسطه‌ها به میان می‌آید و به قولی واسطه در واسطه (واسطه‌های متعدد) اتفاق می‌افتد آنگاه است که مسئله پیچیده می‌شود. برای مثال ممکن است دو شرکت مجاز یکی در ایران و دیگری در عراق برای یک پرونده مثلا پیوند کبد برای یک بیمار عراقی بخواهند وارد مذاکره شوند. پرونده این بیمار برای فردی در مرکز درمانی ارسال می‌شود که او نیز این پرونده را برای مرکز IPDمی‌فرستد و همینطور واسطه در واسطه پیش می‌آید و هر کس درصد خود را می‌گیرد و حتا بعد از ورود بیمار به دلیل آنکه بسته سفر به خوبی برنامه ریزی نشده و قیمت‌ها و تعرفه‌های پزشکی شفاف نیستند، اینگونه می‌شود که قیمت بسته سفر افزایش می‌یابد. وقتی در خصوص آموزش صحبت می‌کنیم تعرفه قیمت بخشی از آن می‌شود که بتوانیم قیمت‌هایی ارائه دهیم که با ترکیه و سایر کشورهای رقیب، رقابت کند. حتا چگونگی ارائه این بسته و تعرفه قیمتی اهمیت دارد. اکنون کمیته تعرفه پزشکی در وزارت بهداشت راه‌اندازی کردیم که بتوانیم به موضوع تعرفه‌ها رسیدگی کنیم. 

گردش بازار گردشگری سلامت به سمت ایران

او خاطرنشان کرد: در دوره‌ای شاهد اعزام گردشگران سلامت از کشورهای پاکستان، عمان و افغانستان به سمت هند بودیم اما این شرکت‌ها شاهد آن بودند که خدماتی که بیماران درهند می‌گیرند از آنچه در ایران دریافت می‌کنند، خیلی کمتر است. ایران از نظر کیفیت پزشکان، زمان انتظار و ارتباطات فرهنگی که با این کشورها دارند بسیار بالاتر از سایر کشورها مانند هند است. مزیت رقابتی هند فقط قیمت بود در حالی که در گردشگری سلامت علاوه بر قیمت مباحث دیگری از جمله اشتراکات فرهنگی و قومی، زمان انتظار برای درمان، کیفیت خدمات پزشکی و درمانی، جاذبه‌های مکمل گردشگری و… بسیار اهمیت دارد. ایران دراین زمینه‌ها نسبت به سایر کشورها از مزیت بالاتری برخوردار است. درحال حاضر نرخ‌های گردشگری سلامت ایران نسبت به خدماتی که ارائه می‌دهد، رقابتی است. کاهش تعداد گردشگران سلامت بعد از پندمی کرونا، فقط مخصوص ایران نیست بلکه سایر کشورها نیز آنرا تجربه کرده‌اند و درحال حاضر رو به رشد است. 

برندینگ و بازارسازی

عباسی یادآورشد: مهم‌ترین سرمایه‌گذاری که باید در حوزه گردشگری سلامت انجام شود، بازارسازی و برندینگ است. یکی از مهمترین ضعف‌های ما در این حوزه نبود برند است. هند، ترکیه، اردن و عمارات رقبای نوظهور ما هستند و در بازارهای هدف در صدد بازارسازی است. برای مثال مجلس کره جنوبی که یکی از مقاصد اصلی گردشگری سلامت بخصوص در حوزه زیبایی است، قانونی را مصوب کرده که سالانه حدود ۱۰ تا ۱۵ میلیون دلار برای برندینگ گردشگری سلامت هزینه می‌کند. ترکیه و سایر کشورهای موفق در حوزه گردشگری سلامت نیز چنین کاری را کرده‌اند و قانونگذار در این کشورها بخش گردشگری سلامت را در اولویت قرار داده و سرمایه‌گذاری می‌کند. این درحالی است که بر اساس آمار، ایران یکی از ۱۵ مقصد گردشگری است اما این مهم در هیچیک از قوانین آورده نشده و هیچ جا روی آن تاکید نشده. اما نام ترکیه، هند، مالزی، امارات، عمان و… در همه آمارهای بین‌المللی و… آورده شده. ایران نتوانسته در قطع‌نامه‌های بین‌المللی جای گیرد چراکه سرمایه گذاری نکرده است. 

او با اشاره به آنکه ایران علاوه بر چشمه‌های آب گرم و معدنی و… ۱۱۰۰ بیمارستان دارد، تصریح کرد: در حوزه تندرستی، اقلیمی، درمانی، پزشکی، سلامت و… ظرفیت‌های بسیاری زیادی داریم اما وقتی نتوانستیم در این حوزه‌ها سرمایه‌گذاری کنیم و پل واسط بین گردشگر و این امکانات را ایجاد کنیم، حرفی هم برای گفتن در عرصه بین‌المللی نخواهیم داشت. این روزها فقط به واسطه تبلیغات دهان به دهان گردشگر سلامت جذب می‌کنیم. فلانی به فلانی می‌گوید که قیمت‌های درمان در ایران خوب است و بیمارستان‌های خوبی دارد و… هنوز در بازارهای مقصد و هدف گردشگری سلامت تبلیغات لازم را انجام نداده‌ایم. 

این مقام مسئول در حوزه گردشگری سلامت درخصوص بازارهای هدف این حوزه به ایلنا گفت: کشورهای جنوب آفریقا، کشورهای عضور CIS، کشورهای حوزه خلیج فارس و کشورهایی که به صورت سنتی بخشی از بازارهای هدف گردشگری ما بودند و هستند مانند عراق، افغانستان، پاکستان، ارمنستان و… را مد نظر داریم. تبلیغات بر اساس فرهنگ و روحیات مردم این مقاصد انجام خواهد شد. گردشگرانی از عمان، اردن و… بیشتر برای پیوند اعضا و زیبایی به ایران مراجعه می‌کنند. از کشور عراق نیز برای درمان ناباروری و IVF و زیبایی زیاد مراجعه می‌کنند. حتا در بخش عروق و… هم گردشگر سلامت داریم. با وجود آنکه اتفاقاتی ممکن است در زنجیره جذب گردشگران سلامت از عراق بیافتد اما معتقد هستم کاهش چندانی در این حوزه نداشتیم و حتا با شیبی ملایم افزایش در آمار ورودی‌ها شاهد هستیم. موفقیت در این بخش نیازمند ارائه معرفی خوب از ظرفیت‌هایمان در کشوهای هدف است و درصدد بین‌المللی کردن کردن فعالان این حوزه برآییم.