مردم سالاری آنلاين - غرش توپ‌های شهریور

خاطرات سپهبد احمد امیراحمدی، فرماندار نظامی تهران از روزهای اشغال ایران

اشاره :

سپهبد احمد امیراحمدی در سال ۱۲۶۷ خورشیدی در اصفهان متولد شد. او از عوامل اصلی کودتای سوم اسفند سال ۱۲۹۹ و نخستین کسی بود که به دستور رضاشاه به درجه ی سپهبدی رسید. امیراحمدی در طول حیات خود هشت بار وزیر جنگ، دو مرتبه وزیر کشور، پنج نوبت فرماندار نظامی تهران، دو بار فرمانده ی کل ژاندارمری و سال ها فرمانده ی لشکرهای لرستان و آذربایجان بود. پس از کودتای سوم اسفند، امیراحمدی به درجه ی میرپنجی دست یافت. در سال ۱۳۰۱ که مقدمات تشکیل پنج لشکر در ایران فراهم شد، با درجه ی امیرلشکری به فرماندهی لشکر غرب که مرکز آن در همدان بود، منصوب شد. قبل از به سلطنت رسیدن رضاشاه، در شهریورماه ۱۳۰۴ به سمت رئیس کل امنیه ی مملکتی (ژاندارمری) برگزیده شد و نزدیک به چهار سال در این سمت باقی ماند و سپس فرمانده ی لشکر آذربایجان شد. در شهریور ۱۳۲۰ و اشغال خاک ایران از سوی متفقین، رضاشاه قبل از ترک کشور، سپهبد امیراحمدی را به سمت فرماندار نظامی تهران منصوب کرد. او در شانزدهم آذر ۱۳۲۰ برای نخستین بار در ترمیم کابینه ی فروغی به عنوان وزیر کشور شرکت کرد و پس از آن در ۱۸ امرداد ۱۳۲۱در کابینه ی قوام السلطنه به وزارت جنگ برگزیده شد. پس از سقوط قوام و روی کار آمدن علی اصغر سهیلی در تاریخ ۲۸ بهمن ۱۳۲۱، پست وزارت جنگ دوباره به امیراحمدی واگذار شد و در تمام دوران نخست وزیری سهیلی در این سمت باقی ماند. سپهبد امیراحمدی در ۲۵ بهمن ۱۳۲۴ وارد کابینه ی قوام شد و در چهار کابینه او پست وزارت جنگ را عهده دار بود. در ششم دی ماه ۱۳۲۶ در کابینه ی ابراهیم حکیمی بر مسند وزارت کشور نشست. وی همچنین در ۲۳ خرداد ماه ۱۳۲۷ در کابینه ی عبدالحسین هژیر و در ۳۰ آبان ماه ۱۳۲۷ در کابینه ی محمد ساعد به وزارت جنگ منصوب شد. در سال ۱۳۲۸ پس از بازنشستگی و تاسیس مجلس سنا، از سوی محمدرضا پهلوی مقام سناتور انتصابی تهران را گرفت و تا زمان مرگ به مدت ۱۶ سال این مقام تشریفاتی را داشت. امیراحمدی در روز پنجم آذرماه سال ۱۳۴۴ در ۷۷ سالگی بر اثر ابتلا به بیماری سرطان معده در تهران درگذشت. آنچه می خوانید ،خاطرات او از روزهای اشغال است. این خاطرات در مجله ی تهران مصور ( اول شهریور ۱۳۴۲ – شماره ۱۰۴۲ ) منتشر شده اند. «ایران» به دلیل اهمیت این خاطرات، آن را باز نشر می کند و به حکم امانتداری، هیچ دخل و تصرفی در ادبیات آن انجام نمی دهد.
گروه تاریخ روزنامه‌ی ایران

در روزهای شوم شهریور [۱۳۲۰] که بنیان سعادت و تار و پود هستی مملکت در معرض خطر قرار داشت، من از طرف اعلیحضرت رضاشاه فرماندار نظامی تهران بودم. وقتی قشون اجنبی به ما شبیخون زدند و نواحی مرزی را اشغال کردند، من به حفاظت خطوط ارتباطی تهران بیشترتوجه نموده و نقاط حساس و مهم اطراف تهران بخصوص پل رودخانه ی کرج، پل رودهن، پل جاجرود، پل رودشور، کهریزک و چند موضع بین تهران و ورامین را کاملاً زیر نظر داشتم. به علاوه برای اینکه غافلگیر نشویم به وسیله ی ماموران موتوسیکلت سوار مخفی، ارتباط کلیه ی جاده هایی را که به تهران منتهی می شد با تلفن و ماموران مزبور حفظ کرده و هر شب تا صبح در شهربانی مانده و به وسیله ی تلفن با ماموران صحبت می کردم. پس از اینکه ارتش تسلیم شد، شوروی ها و انگلیسی ها موافقت کردند که نیروهایشان در اراک و قزوین متوقف شده و از این دو نقطه تجاوز نکنند .

افسران ارتش شوروی در قزوین

شب دهم شهریور ماه ۱۳۲۰، یکی از پست های مخفی با تلفن به من اطلاع داد که صدای زنجیرهای تانک و حرکت ارابه های جنگی را می شنود ولی در تاریکی شب به هیچ وجه قادر نیست تعداد و نوع آنها را تشخیص بدهد. هنوز گزارش او تمام نشده بود که ناگهان ارتباط ما قطع شد، هرچه او را صدا کردم جوابی نداد. با پست بعدی تماس گرفتم اوهم گفت صدای نزدیک شدن موتورهای جنگی را می شنود ولی به علت خاموش بودن چراغ هایشان قادر نیستم چیزی ببینم. چند لحظه بعد این پست نیز از کار افتاد. پست سوم هم پس از چند کلمه صحبت غافلگیر شد و این پست نیز از دسترس خارج شد. آخرین پست مخفی که با من صحبت کرد پست منطقه (کردان) بود. این پست در سپیده بامداد موفق شد تانک ها و زره پوش ها و کامیون های جنگی ارتش سرخ را تشخیص دهد و حتی تعداد ارابه ها و کامیون ها را که به طرف تهران در حرکت بودند به ما بگوید ، اما به فاصله ی کوتاهی مامور مخفی این پست نیز دستگیر شد و ارتباط ما با کردان نیز قطع شد.

جلسه ی رضاشاه پهلوی با فرماندهان ارتش ، در شهریور ۱۳۲۰

پس از آنکه از نقشه ی غافلگیری نیروهای شوروی مطلع شدم ، بلافاصله با تلفن جریان را به عرض اعلیحضرت رضاشاه رساندم و پس از آن نیز ایشان چندین بار با تلفن با من صحبت کرده و مرتباً جریان حرکت نیروی شوروی را سوال می فرمودند.
    ساعت ۵ صبح اعلیحضرت از سعدآباد به تهران آمدند و پس از مدتی توقف و مذاکراتی که با ایشان صورت گرفت ، تهران را ترک فرمودند.هیچگاه صدای خشن و خشمناک اعلیحضرت را که به من فرمودند: «احمدی، تهران و مردم آن را به تو می سپارم» فراموش نمی کنم.

    نخستین پیمان شکنی
روز بعد از حرکت مخفی ارتش شوروی به سوی پایتخت، با محمد علی فروغی نخست وزیر ملاقات کرده و کلیه ی حوادث شب قبل و اطلاعاتی را که ماموران مخفی اطراف تهران از حرکت تانک ها و نیروهای اعزامی شوروی داده بودند ، به اطلاع وی رساندم. زمانی که فروغی از اوضاع و پیمان شکنی روس ها و نارویی که می خواستند به انگلیسی ها بزنند باخبر شد، بلافاصله اقدامات سیاسی را آغاز کرد. معلوم شد انگلیسی ها هم از حرکت غافلگیری روس ها مطلع شده و سریعاً به یک واحد موتوری سریع السیر خود دستور حرکت به طرف پایتخت دادند. به طوری که همان روز شنیدم نقشه ی شوروی ها این بود که مخفیانه به حوالی تهران رسیده و پس از گرفتن مواضع مهم پایتخت بلافاصله به وسیله ی عوامل خود در تهران بلوا وشورش ایجاد کرده و با این بهانه تهران را اشغال کنند. به طوری که می دانیم ، نیروهای اشغالی بیگانه طبق قوانین بین المللی حق ورود به شهرها را ندارند، اما هرگاه در شهرها بلوا و آشوب شد، قوای اشغالی حق تصرف شهرها را خواهد داشت. در جنگ دوم جهانی نیز نیروهای آلمان و شوروی با ایجاد بلوا و شورش در شهرها، به نام حفظ امنیت وارد شهرها شده و آنجا را اشغال می کردند. ارتش شوروی هم بنا داشت همین نقشه را در تهران عملی سازد و اگر ما از حرکت آنها باخبر نشده و غافلگیر شده بودیم، شاید امروز ما دارای وضع دیگری بودیم.

    آشوب و بلوا در تهران
روز ۱۶ شهریور به من اطلاع دادند که ۲۳ نفر از افسران ارتش شوروی که از سال ۱۳۱۲ به عنوان «مهاجر» در ایران زندگی می کنند ، در کوچه ی «آقا قاسم تاجرباشی» اجتماعی تشکیل داده و خانه ی آنها محل ملاقات و رفت و آمدهای مخفیانه است. یکی از افسران رشید و وفاداری را که در تهران باقیمانده بود با یکدسته سرباز مامور دستگیری آنها کردم. همین که شب فرا رسید افسر مذکور خانه را محاصره کرده و تمام ساکنین آن را دستگیر و به فرمانداری نظامی آورد. تا صبح روز بعد از همه ی آنها بازجویی کردیم. همه ی آنها اقرار نمودند که ورقه ی هویت هیچ کشوری را ندارند و هیچ کدام هم نتوانستند نشانی منزل و محل کارشان را بیان کنند. ساعت ۹ صبح روز بعد که قصد داشتم پرونده ی دستگیرشدگان را به وزارت خارجه ببرم، ناگهان خبر دادند که وابسته ی نظامی سفارت شوروی تقاضای ملاقات دارد. او پس از اینکه وارد اتاق کار من شد بدون مقدمه گفت: «چرا افسران شوروی را دستگیر کرده اید؟.» از این موضوع اظهار بی اطلاعی کرده و گفتم: «محال است چنین کاری شده باشد.» او خیلی سعی داشت که من ماجرای مجهول الهویه ها را شرح دهم ولی من هم اصرار داشتم به او حالی کنم که هیچ افسر وابسته به شوروی دستگیر نشده است. پس از مدتی چانه زدن سرانجام او گفت ماموران شما دیشب در خیابان ناصرخسرو ۳۵ نفر را دستگیر کردند که بین آنها ۲۳ افسر شوروی است. به او گفتم تصور می کنم گزارش خلاف به شما داده اند، زیرا هم اکنون متن بازجویی همه ی آنها جلوی چشم شما، روی میز است. این ۲۳ نفر خود را مجهول الهویه و مجهول المکان معرفی کرده اند ولی مابقی از جمله مهاجرینی هستند که شناسنامه و تابعیت ایران را دارند. وابسته ی نظامی سفارت شوروی گفت: «درست است، این ۲۳ نفر افسران قفقازی هستند که برای دیدن اقوام و دوستانشان که در سال های قبل به ایران آمده اند، مرخصی گرفته و به اینجا آمده بودند.» به او گفتم ضمن یادداشتی همین ماجرا را بنویسد تا بلافاصله آنها را آزاد کنم. او وقتی صحبت آزادی افسران را شنید ، به سرعت از دفتر کار من خارج شد، من هم به وزارت خارجه رفتم و از مرحوم علی سهیلی وزیر خارجه درخواست کردم که عین ماجرا را به صورت یک یادداشت تا یک ساعت دیگر به سفارت شوروی بفرستد. تلفن ها به کار افتاد و با موافقت اعلیحضرت همایونی و نخست وزیر یادداشت تهیه و قبل از اینکه وابسته ی نظامی شوروی برای بار دوم به ملاقات من بیاید، یادداشت مزبور به سفارت شوروی فرستاده شد. وقتی برای دومین بار وابسته ی نظامی سفارت شوروی به فرمانداری نظامی تهران آمد، گفت به طور شفاهی متعهد می شوم که همه ی آنها را همین امروز از مرز ایران عبور دهم. من هم دستور دادم ۲۳ افسر را آزاد کردند، اما مهاجرینی را که شناسنامه ی ایرانی داشتند، به جنوب تبعید کردم. بعدها اطلاع پیدا کردم که فقط دو نفر از افسران شوروی در تهران ماندند و بقیه مامور نقاط شمالی شدند. سخت گیری در مورد مهاجرین این بود که آنها در تحقیقات گفته بودند، ماموریت داشتند در تهران بلوا و شورش بر پا نموده و با نا آرامی های ساختگی قوای شوروی را وارد پایتخت کنند .

    مجلس و مجلسیان
هنوز خستگی حوادث اشغال ایران و کمیته ی بلوا و آشوب رفع نشده بود که ناگهان یکی از اعضای سابق «حزب مساوات» که ضدکمونیست معروفی بود ، خود را داخل اتاق کار من انداخت و گفت امروز قرار است تروریست ها و کمونیست ها مجلس را متصرف شده و آنجا را آتش بزنند و کلیه ی نمایندگان را بکشند. با اعتمادی که به این فرد وطن پرست داشتم، بلافاصله یک گردان سرباز به طرف مجلس حرکت داده و خودم پیشاپیش آنها پیاده به طرف مجلس به راه افتادم. در بین راه گروه های کوچک مسلح قفقازی را که آماده حمله بودند، دستگیر کرده و آنها را به زندان موقت فرستادیم. وقتی به مجلس رسیدیم، ابتدا در پشت بام ها و نقاط حساس مجلس، پست نظامی گذاشتم و آنگاه به ملاقات حاج حسن اسفندیاری (محتشم السلطنه) رئیس مجلس رفتم. با او نیم ساعت درباره ی حوادث احتمالی صحبت کرده، جریان دستگیری افراد مجهول الهویه و آتش زدن مجلس را گفته و خواهش کردم توصیه کند که مجلسیان با ما همکاری کنند. حاج محتشم السلطنه خیال کرد از او می خواهم نمایندگان مجلس تفنگ به دست گرفته از ساختمان مجلس دفاع کنند ولی من به او گفتم چنین توقعی ندارم ، فقط خواهش می کنم روحیه ی نمایندگان را قوی کرده و آنها را برای حوادث احتمالی آماده نمایید.

پیوستن نیروهای ارتش های اشغالگر شوروی و انگلستان به یکدیگر ، در نزدیکی قزوین

    چون صحبت از مجلس شد ، بد نیست بگویم که در آخر شهریورماه به من گزارش رسید که عده ای از نمایندگان قصد دارند، تهران را ترک نموده و همگی به اصفهان بروند و در آنجا مجلس تشکیل بدهند. این اقدام اگرچه در زمان خطر لازم بود ولی در آن روزها یقیناً سبب متلاشی شدن مملکت می شد. بار دیگر با مرحوم محتشم السلطنه ملاقات کرده ، گفتم قول شرف می دهم که مجلس و مجلسیان را تقویت کنم و همان روز یک گردان دیگر به مجلس فرستادم و به او گفتم جان مجلس ومجلسیان را حفظ خواهم کرد و اگر خطری به وجود آمد، آنها را به اصفهان می فرستیم . وقتی از ملاقات رئیس مجلس بازمی گشتم یکی از نمایندگان از پشت سر مرا صدا کرد و به طرفم دوید، وقتی با او روبه رو شدم جمله ای گفت، که خون در عروقم منجمد شد. بی اختیار فریاد زده گفتم ترسو ! تو مرد رذل و پستی هستی. متاسفانه همین مرد بعدها صاحب مقامات مهم سیاسی و اجتماعی شد و اکنون میل ندارم نام او را به زبان آورم.

    حمله ی مسلحانه به وزیر
ساعت ۱۲ شب دهم شهریور گزارش وحشت آوری از یک گشتی موتورسیکلت سوار«پست پرنده» که مامور جاده ی شمیران «خیابان پهلوی» بود به من رسید. گشتی موتورسیکلت سوار، اطلاع داده بود که نیم ساعت قبل شش سرباز مسلح شوروی در سه راه ونک یک اتومبیل وزارتی را که دکتر محمد سجادی وزیر راه در آن بود، متوقف کرده اند و با آنکه وزیر کارت عبور فرمانداری نظامی را ارائه داده و خودش را هم معرفی نموده بود، معذالک سربازان شوروی او را برهنه کرده، پول، ساعت و اوراق جیب وی و راننده اش را گرفته و برده بودند. همان شب جریان را به نخست وزیر گفته ، شخصاً با یک گروهان سرباز و دو قبضه مسلسل به طرف سه راه ونک رفتم و تمام تپه ها و نقاط مختلف آن منطقه را گشتیم ، ولی هیچ اثری از سربازان شوروی ندیدیم. وقتی به شهر برگشتیم مستقیماً به خانه ی محمدعلی فروغی رفته و از ایشان خواستم که سفیر شوروی را احضار نموده و به او اعتراض کند. فروغی با حوصله و خونسردی خاصی مرا از عصبانیت بیرون آورده و گفت همین الان به خانه ی علی سهیلی بروید و به اتفاق او سفیر شوروی را ملاقات کنید. ساعت دو بعد از نیمه شب به همراه سهیلی به سفارت شوروی رفته و با «آندره اسمیرنوف» سفیر شوروی ملاقات کردیم . من جریان حادثه را برای او شرح دادم و گفتم سربازان شما نه تنها مقررات بین المللی را نقض کرده اند، بلکه مرتکب کار خلاف انسانیت و شرافت سربازی هم شده اند. اسمیرنوف از شنیدن این ماجرا به اندازه ای ناراحت شد که چند دقیقه بی اختیار طول و عرض اتاق را پیموده و سپس با مهربانی فوق العاده گفت: «به شما قول می دهم که مرتکبین را دستگیر و مجازات کنم.» دو روز بعد سفیر شوروی اطلاع داد که دو نفر از سربازانی که از عاملین اصلی این حادثه بودند، فردا صبح اعدام می شوند و شما می توانید شخصاً در مراسم اعدام آنها شرکت کنید و حتی از دهان آتها بشنوید که مرتکب اصلی این ماجرا بوده اند. من از او تشکر کرده و گفتم: از توجهی که در این مورد شده مردم تهران هم خوشحال خواهند بود.

    قیام مسلحانه در زندان
ساعت ۱۰ شب ۲۶ شهریور، از زندان قصر به ما اطلاع دادند که عده ای از زندانیان سیاسی و باقیمانده ی ۵۳ نفر کمونیست به خیال ناآرامی های داخلی کشور، در زندان قیام مسلحانه کرده و چهار پاسبان در این ماجرا کشته شده اند. اینها هنگام هواخوری عصر، با هم قرار می گذارند که به سلول ها نروند و با کشتن پاسبان ها و گرفتن اسلحه ی آنها شورش کرده و از زندان بیرون بریزند و شهر را غارت کنند. حتی کمونیست ها طرح ترور دسته جمعی وزیران و تشکیل یک دولت کمونیستی را با کمک نیروهای بیگانه ریخته بودند. یک گروهان برای تقویت ماموران داخلی زندان فرستادم. ولی خبر رسید که دامنه ی شورش گسترش یافته و ممکن است شورشیان زندان را متصرف شوند. بلافاصله یک گروهان دیگر به پشت بام زندان فرستاده و افسر مسئول به داخل زندان رفت و به زندانیان و شورشیان گفت که اگر تا ۱۵ دقیقه ی دیگر به داخل سلول ها نروند و سلاح ها را پس ندهند ، تیراندازی با مسلسل شروع می شود. چند نفر از زندانیان سیاسی خواستند مقاومت کنند ولی وقتی رگبار مسلسل شروع به شلیک کرد ، همه عقب نشینی کرده وغائله زندان خاتمه یافت.

    ملاقات نیمه شب
روز ۲۸ شهریور، سه روز بعد از آغاز سلطنت اعلیحضرت محمدرضا شاه، ساعت یک بعد ازنیمه شب هنگامی که مشغول نوشتن اعلامیه ای در باشگاه افسران بودم، ناگهان نگهبان در ورودی اطلاع داد که اعلیحضرت همایونی با یک آجودان نظامی، انتظامی وارد باشگاه شدند.سراسیمه به طرف در رفته از اینکه در آن وقت شب اعلیحضرت از کاخ سعدآباد خارج شده بودند، نگران شدم. ولی شاهنشاه فرمودند، ناراحت نباشید. آمدم ببینم چه می کنید. جریان کارها را به عرض رسانیدم و اعلیحضرت پس از اینکه دستورات موکدی برای حفظ نظم شهر صادر فرمودند، به کاخ سعدآباد مراجعت کردند. تا دو ماه مرتباً همه روزه با تلفن مستقیماً جریان کارهای پایتخت را هر روز شش بار به عرض شان می رساندم و دستورات لازم را می گرفتم .

سربازان رهاشده ی ایرانی در نزدیکی قزوین

کار مهم دیگر جمع آوری افسران و افراد فراری متلاشی شده ی پادگان های تهران بود. در آن وقت در تهران چهل هزار سرباز و در سراسر کشور دویست هزار سرباز و افسر پراکنده بودند. قوای پایتخت در اطراف تهران به خصوص در محور جاده تهران، قم و اصفهان متمرکز بود. با اعزام تعداد زیادی کامیون و مامور نظامی، افسران و سربازان را جمع آوری نموده و به تهران آوردم. همچنین به سیاستمداران و رجالی که از ترس به اصفهان فرار کرده بودند، اطمینان دادم که مال و جانشان از هر جهت در امان است و به این ترتیب به تدریج آنها را برگرداندم.

برگرفته‌ی ایرانچهر از روزنامه‌ی ایران ، سه شنبه هفتم شهریور ۱۳۹۶، شماره ۶۵۸۱