هرگاه به انتخابات مختلف نزدیک می شویم، تب نظرسنجی ها نیز شدت بیشتری می گیرد. اکنون زمان زیادی برای يكي از مهم ترين رویدادهای سال هاي اخير باقی مانده است و در خرداد ماه امسال مردم بار ديگر براي تعیين رئيس جمهور به پاي صندوق‌هاي راي خواهند رفت. برای پاسخ به سؤالاتي همچون چرا نظرسنجی انجام می شوند، چرا گاهی کاندیداها مبالغ کلانی برای انجام آنها می پردازند و مسایلی از این دست، با رحیم یعقوب زاده گفتگو کردیم. رحیم یعقوب زاده، معاون پژوهشی مرکز افکار سنجی دانشجویان ایران(ایسپا)، مدرس حوزه افکارسنجی در دانشگاه های مختلف، سردبیر نشریه روش (نخستین نشریه حوزه پرسشگری در ایران )، مدیر ۱۲ طرح پیمایشی ملی، مدیر طرح های پیمایشی در۱۶ استان کشور، عضوشورای سیاستگذاری اولین و دومین جشنواره پژوهش های تجربی ابوریحان، عضوشورای سیاستگذاری اولین سمینار نظرسنجی الکترونیکی در ایران و مولف کتاب "مبانی سنجش افکار عمومی"است.
نظرسنجی های انتخاباتی چرا انجام می شوند و هدف این نظرسنجی های چیست؟
گستره افكار عمومى به حدى است كه شامل تأثيرگذارى و تأثيرپذيرى در تمامى افراد، مؤسسات، سازمان ها و گروه هاست. به همين دلیل، به تدريج نظام هاى سياسى را به سمت شناخت و بهره گيرى از آن سوق داده است و اين در همه نظام هاى سياسى دنيا با درجات كم و زياد وجود دارد و اغلب بر اين امر واقفند كه بى توجهى به افكار عمومى، منافع ملى يك كشور را به مخاطره مى اندازد. مشاركت در انتخابات يكي از جلوه‌هاي حضور مردم در هر جامعه است و شركت گسترده مردم یا کاهش مشارکت آنان، میزان اهميت اين موضوع را می رساند. علاوه بر آن، اين نكته را مشخص مي‌سازد كه نظام حاكم تا چه اندازه داراي مقبوليت و مشروعيت از سوي آحاد شهروندان است. مطالعات راي گيري و نظر سنجي ها با هدف سنجش افكار عمومي در حوزه‌هاي مختلف سياسي، اجتماعي، اقتصادي و... امروزه يكي از حوزه‌هاي مهم مطالعات اجتماعي و ارتباطي است. نظرسنجي سعي دارد كه افكار عمومي را درباره مسايل مختلف براي مسئولان و نهادهاي مربوط نشان دهد و اطلاعات لازم را براي تصميم‌گيري در اختيارشان قرار دهد و ارتباطي بين مردم و مسئولان باشد. درهر جا که مدیران و مسئولان و متولیان بخواهند به مقتضات شرایط جدید عمل نموده و تدابیر لازم را اتخاذ کنند، مجبورند به نظرسنجی روی آورند.
این نظرسنجی ها چه تاثیری بر روند انتخابات دارند؟
در دهه اخير نظرسنجي يكي از اركان اصلي دموكراسي‌ها است. نتايج نظرسنجی ها معمولا در رسانه‌هاي جمعي منتشر مي‌شود. انتشار نتایج نظر سنجی های انتخابات می تواند افراد را به سمت و سوی احزاب یا اشخاص خاصی هدایت کند. نظرسنجی‌ها بویژه نظرسنجی‌های انتخاباتی ابزار قابل اعتماد برای پیش‌بینی رفتار شهروندان در انتخابات است، پایگاه اجتماعی احزاب و گروه‌ها را نشان می‌دهد و در نهایت ابزاری برای سنجش سلایق موجود جامعه تلقی می‌شود. با نظرسنجي مي‌توان به برخي نظرات مردم كه به دلايلي ابراز نشده‌اند، دست يافت و قبل از آنكه برخي مسايل در اثر ناآگاهي حكومت ها تبديل به بحران شود، جلوگيري کرد. در حقیقت، سنجش گرایش‌های انتخاباتی مردم موضوعی است که می‌تواند موجب شناخت تغییر و تحولات جامعه و روشن ساختن روند تحولات و دغدغه‌های مردم در این زمینه شود. البته علاوه بر کم و کیف مشارکت سیاسی، دلایل حمایت یا بی‌اعتنایی مردم را در این زمینه نشان می دهد.
بعضی از نظرسنجی ها نظرسازی است. یعنی به قصد تاثیرگذاری انجام می شود. چرا کاندایداها از این ترفندها استفاده می کنند؟ آیا نظرسنجی ها واقعا برای سنجش افکار عمومی انجام می شوند یا ابزاری تبلیغی برای کاندیداها است؟
از انتقادات وارده به نظرسنجي توجه به جنبه‌هاي خاصي از باورها و كنش‌هاي مردم و درآميختن مسائل خبري با مسائل اساسي و بنيادي است. بايد گفت نظرسنجي‌ها در اغلب موارد نشان دهنده واقعيت هستند نه ساختن آن. با این حال، این یک واقعیت است که برخی کاندیداها یا گروه ها از طریق نظرسنجی و ارائه نتایج آن که گاهی ممکن است دستکاری شده باشد، در صدد تبلیغ برای خود یا فریب افکار عمومی شوند.
چطور می توان بین نظرسنجی و نظرسازی تمایز قائل شد؟
یکی از روش های شناسایی نظرسنجی های واقعی، این است که ببینیم این نظرسنجی ها از طریق چه مراکزی انجام و نتایج آن ارائه شده است. معمولا مراکز نظرسنجی معتبر از این دستکاری ها و نظرسازی ها دوری می کنند. آنها به دنبال حفظ اعتبار هر چه بیشتر خود هستند.
آیا مردم به نظرسنجی ها اعتماد و باور دارند؟ آیا نظرسنجی ها بر انتخاب مردم تاثیر دارد؟
برخی از مردم هنوز با نظرسنجي آشنا نيستند. آنها هم كه مي‌‌دانند اهميت اندكي براي آن قائلند. بعضي از مردم از نظرسنجي به عنوان يك امر بيهوده و بي‌فايده ياد مي‌كنند. آنها معتقدند اين نظرسنجي‌ها هيچ گونه تاثيري در مسوولان ندارند و دردي از مردم دوا نمي‌كند. برخي از مردم نيز همواره از پاسخ به سوالات امتناع مي‌ورزند يا آنكه با احتياط و دور از نظرات واقعي خودشان اظهار نظر مي‌كنند. مردم ما اغلب در بيان مكنونات قلبي خود دچار احتياط يا كتمان مي‌شوند. با این حال، می توان گفت در دهه اخير نظرسنجي يكي از اركان اصلي دموكراسي‌ها است.
چقدر مسائل مالی در نظرسنجی ها مهم است؟
نظرسنجي در دوران معاصر تبديل به يكي از منابع عمده درآمد در مؤسسات تحقيقاتي و از ابزارهاي مهم مورد استفاده تصميم گيران و صاحبان انديشه شده است. شاید همین مساله موجب انتقادانی به موسسات نظرسنجی شده است. به عنوان مثال، گراويتس مي‌گويد كه «موسسات نظرسنجي به تقاضاي كساني پاسخ مي‌دهند كه به آنها دستمزد مي‌دهند. اين وابستگي بخش مهمي از آزادی عمل آنها را سلب مي‌كند». البته نیاز مالی این موسسات اثراتی را می تواند داشته باشد. اما موسسات نظرسنجی معتبر که هدفشان جلب هر چه بیشتر اعتماد سفارش دهندگان و مردم است، بالطبع حاضر نیستند اعتبار بلند مدت خود را قربانی درآمد های موقت و آنی کنند. از سوی دیگر، معمولا موسسات نظرسنجی سعی دارند طرح‌های خود را با کمترین هزینه انجام دهند.
معتبرترین مراکز انجام نظرسنجی ها در ایران و جهان کدام است؟
آگاهي از افكار عمومي مردم از مهم ترين نيازهاي هر دولت است. در حكومت‌هاي مردم سالار اطلاع از اين كه مردم به چه فكر مي‌كنند و نظراتشان نسبت به مسائل چگونه است از اهميت زيادي برخوردار است. چرا كه بدين وسيله نهادها، سازمان ها، موسسات، كارخانجات و شخصيت ها به مقبوليت خدمات خود پي مي‌برند و از طريق بازسازي خود يا گاه با نفوذ بر افكار عمومي آن را جلب و يا به سمت منافع خود سوق مي‌دهند. اهميت افكار عمومي و تأثير آن موجب شده تا در جهت شناخت آن گام هاي موثري برداشته شود. بخصوص در سال ۱۹۳۳ با تأسيس مؤسسه سنجش افكار در آمريكا اقدامات عملي در اين زمينه بكار گرفته شد. ژرژ گالوپ روان شناس آمريكايی با روش علمی باعث اعتبار و شيوع سنجش افكار عمومي شد. در كشور ما نيز مراكز تحقيقاتي معتبري براي نظرسنجي دربارة مسايل و رويدادهاي مختلف جامعه تأسيس شده است. اين مراكز گاه با پيش‌بيني هاي نزديك به واقع خود بر اعتبار نظرسنجي‌ها مي‌افزايند. موسسه مطالعات و تحقيقات اجتماعي دانشگاه تهران در سال ۱۳۳۷ شروع به كار کرد و پس از آن مراكز نظرسنجی متعددی در ايران تأسيس شد. رسانه‌ها نيز به اين امر پرداختند. از جمله تلويزيون ملي ايران در سال ۱۳۴۵ واحد سنجش افكار و تحقيقات اجتماعي را ايجاد کرد كه اكنون در صدا و سيما به فعاليت خود ادامه مي‌دهد. مرکز افکارسنجی دانشجویان ایران از دیگر مراکزی است که در سال ۱۳۸۰ تاسیس شد و اکنون به شکل کاملا تخصصی به نظرسنجی می پردازد. در سال هاي اخير، افكارسنجي به طرز چشم‌گيري رو به رشد بوده است.
آیا نظرسنجی هایی که درایران انجام می شود، با دقت و اعتبار نظرسنجی های خارج از کشور است؟
واقعیت این است که شرایط جامعه ایران با بسیاری از کشورهای دیگر فرق دارد. مردم ایران به دلیل پیشینه تاریخی و فرهنگی خود مردمانی هستند که معمولا احتیاط پیشه می کنند و در ارائه نظرات خود بسیار سخت گیر و محافظه کارند. با این حال بسیاری از مراکز نظرسنجی در ایران به تجربه از ابزارها و روش های بومی شده ای استفاده می کنند که در ایران تا حدودی جواب داده است. دلیل این مدعا نتایج تقریبا نزدیکی است که برخی مراکز نظرسنجی در باره انتخابات و کاندیداها داشته اند.
چطور نظرسنجی ها موجب تغییر رویکرد کاندیداها و برنامه هایشان می شود؟
سوالاتی مانند «برای دانستن نقش مراجع و گروه‌ها و این که نقش كداميك از آنان بيشتر است؟ نقش رسانه‌هاي خبري، رهبران افكار عمومي در انتخابات چقدر است؟ چه عواملي در افزايش يا كاهش مشاركت مردم در انتخابات تاثير مي‌گذارند؟ چه عواملي موجب رويكرد راي دهندگان به گروه‌هاي مختلف مي‌شود؟ و...» از جمله مواردی است كه از طريق نظر سنجی می‌توان به شناخت بيشتری در اين خصوص دست يافت. به عنوان مثال، براساس نظر سنجي مركز افكار سنجی دانشجويان ايران كه در تاريخ اسفندماه ۱۳۹۱ در ميان ۱۴ هزار نفر از شهروندان شهری و روستایی بالاي ۱۸ ساله کشور انجام شد، تمايل به مشاركت در انتخابات ریاست جمهوری آتي سنجش شده است. در همين نظر سنجي در قالب سؤالاتي دلائل عدم شركت يا ارزيابی مردم از وضعيت موجود كشور پرسش شده است كه اين موارد هيچ گاه در انتخابات معلوم نخواهد شد. با نظر سنجي‌های انتخاباتي كه معمولا به شكل دوره‌ای برگزار می‌شود، مي‌توان فراز و نشيب گرايش‌ها و ميزان مشاركت مردم و همچنين اقبال عمومی نسبت به احزاب و اشخاص را سنجيد كه اين خود يك مزيت در مقابل انتخابات است. به عبارت دیگر، تنها از طريق انتخابات نيست كه گروه‌ها يا اشخاص جابجا مي‌شوند، بلكه در واقع، اين قدرت افكار عمومي است كه اين نقش را ايفا مي‌كند و با شناخت آن از طريق نظرسنجي‌ها مي‌توان محبوبيت يا عدم محبوبيت گروه‌ها، اشخاص و برنامه‌های اعلام شده آنها را سنجيد. از طريق نظرسنجی‌های انتخاباتی، گروه‌ها و اشخاص سياسي به نظرات مردم راجع به خود و اينكه چه كساني بيشترين آراء را جلب خواهد كرد، پی می برند. همچنين براساس آگاهی‌های بدست آمده در نظرسنجی ها، ابعاد مختلف موضوع مشخص و اين امكان ايجاد می شود تا گروه‌ها و اشخاص سياسی، درصدد بر طرف کردن ضعف عملكرد خود و جلب رضايت هرچه بيشتر مردم بر آيند. در واقع، نظرسنجی‌ها اين امكان را فراهم می کنند تا اطلاعات دقيق‌تری درباره عوامل تعيين كننده در چگونگی آرای مردم به دست آید. بر همین اساس، بسيارى از احزاب يا اشخاص نامزد شده در انتخابات، پيشاپيش، اقدام به نظرسنجى مى كنند و اين خود گواهى بر اهميت افكار عمومى نزد آنان است.
تا چه حد نظرسنجی هایی که تاکنون برای انتخابات ریاست جمهوری انجام شده، معتبر هستند؟
در جريان انتخابات رياست جمهوري ۱۳۷۶ خوشبينانه ترين نظرها تا قبل از انتخابات حاكي از پيروزي جناح رقيب یا کشیده شدن انتخابات به دور دوم بود، اما در اين ميان يك مركز نظر سنجي تنها با کمترین درصد خطا پیروزی آقای خاتمی را پيش بيني كرده بود. در خارج از کشور نیز موسساتی همچون «گالوپ» اغلب، پیش بینی های دقیقی را پیرامون مشارکت مردم و آرای کاندیداها از طریق نظرسنجی ها ارائه می دهند. البته همیشه و در مورد همه مراکز نظرسنجی این اتفاق نمی افتد. در صورت وجود تفاوت در آرای مردم درانتخابات با آنچه كه در نظرسنجي‌های انتخاباتی مطرح کرده اند، بايد با در نظر گرفتن شرايط جامعه، در پی علل و انگيزه‌های اين جابجايی نظرات پرداخت. اگر دليل توجيه كننده و قانع‌كننده‌ای وجود نداشته باشد، آنگاه يكي از برداشت‌ها آن است كه تحقيق نظرسنجي غير علمي و توام با خطا بوده است. ميزان وفاداري به اشخاص و گروه ها، ميزان بي‌تفاوتي يا علاقه‌مندي به مسائل سياسي، مشكلات اقتصادي، شعارهاي كانديداها در جريان انتخابات، اقدامات رقيب يا رقبا ،رفتار و سخنراني هاي كانديداتورها و....از جمله عواملی هستند که مي‌توانند ميزان مشاركت مردم یا در گرايش آنها به فرد يا گروه‌های سياسی تاثير بگذارند و اين موارد از طريق نظرسنجی ها تا حدودی مشخص می‌شود.
نظرسنجی ها در ایران با چه تکنیک هایی انجام می شود؟ آیا برای انتخابات ریاست جمهوری تکنیک ها و روش های نظرسنجی خاصی استفاده می شود ؟
نظرسنجی مجموعه‌ای از فنون، ابزارها، روش‌ها و تکنیک‌های رایج در پژوهش های علوم رفتاری بویژه علوم اجتماعی، روان‌شناسی، علوم سیاسی است و از چارچوب‌ها و ابزارهای علوم مانند آمار و مدیریت نیز استفاده می‌کند. ویژگی اصلی این تکنیک‌ها «علمی بودن و فنی بودن» آنهاست. به این معنی که این روش ها ابزار مناسب و قابل اعتمادی برای فهم وضع موجود بشمار می‌آید. نتايج نظرسنجي‌ها زماني قابل اطمينان و اعتبار است كه محدوديتي درمقابل بيان افكار وجود نداشته باشد. زمانی كه در جامعه فشار بر افكار وجود داشته باشد، مردم با احتياط ناشی از ترس، نظراتی مي‌دهند كه ممكن است با مكنونات قلبي آنها فاصله داشته باشند. لذا در اين گونه مواقع نتايج نظرسنجي‌ها با واقعيات فاصله دارند و به عبارتی ما را فريب مي‌دهند. نتايج نظرسنجي‌ها در مؤسسات معتبر نظرسنجي با واقعيت معمولاً نسبت ۲+ يا ۲- به دست مي‌آيد. گاهی نظرسنجی ها با درصدي از خطا در تطابق با واقعيت روبرو می شوند. نظرسنجي‌ها علت تغيير راي آن دسته را كه در انتخابات عكس‌العمل ديگری غير از آنچه كه در نظرسنجي ابراز کرده بودند را معلوم نمی سازد. ضمن آنكه از قدرت پايايي و ثبات در طول زمان برخوردار نیستند. چرا كه راديو، تلویزيون، مطبوعات، رهبران افكار عمومي كه به دليل برخورداري از قدرت بيان و قدرت نفوذ سعي دارند با توصيه‌هاي خود آراي شهروندان را در جهت خاصي هدايت كنند و این کافی است تا نظرات مردم هیچگاه در مدت زمان طولانی ثابت نماند. روش های نظرسنجی بیشتر به شیوه حضوری انجام می شود. با این حال شیوه های گوناگونی برای دریافت نظرات پاسخگویان وجود دارد که مهم ترین آنها عبارتنداز؛ نظرسنجی تلفنی، نظرسنجی پستی، نظرسنجی اینترنتی و ... در ایران و در موضوع نظرسنجی انتخاباتی، بهره گیری از پرسشنامه با سوالات محدود و مراجعه به درب منازل یا تکمیل پرسشنامه در میادین شهر و روستا معمول تر است.
نظرسنجی های انتخاباتی معمولا با چه فواصل زمانی انجام می شوند؟
نظرسنجی های انتخاباتی باید در محدوده زمانی کم، مثلا در طی ۳ روز انجام شود. چرا که در این برهه نظرات مردم ممکن است به سرعت دچار تغییرات شوند و برای بررسی هر چه بهتر روند تغییرات و پیش بینی نتیجه انتخابات، باید هر دو هفته، تا شروع انتخابات انجام شود.
گفت و گو: حمید جلالوند
نظرسنجی های انتخاباتی چرا انجام می شوند و هدف این نظرسنجی های چیست؟
گستره افكار عمومى به حدى است كه شامل تأثيرگذارى و تأثيرپذيرى در تمامى افراد، مؤسسات، سازمان ها و گروه هاست. به همين دلیل، به تدريج نظام هاى سياسى را به سمت شناخت و بهره گيرى از آن سوق داده است و اين در همه نظام هاى سياسى دنيا با درجات كم و زياد وجود دارد و اغلب بر اين امر واقفند كه بى توجهى به افكار عمومى، منافع ملى يك كشور را به مخاطره مى اندازد. مشاركت در انتخابات يكي از جلوه‌هاي حضور مردم در هر جامعه است و شركت گسترده مردم یا کاهش مشارکت آنان، میزان اهميت اين موضوع را می رساند. علاوه بر آن، اين نكته را مشخص مي‌سازد كه نظام حاكم تا چه اندازه داراي مقبوليت و مشروعيت از سوي آحاد شهروندان است. مطالعات راي گيري و نظر سنجي ها با هدف سنجش افكار عمومي در حوزه‌هاي مختلف سياسي، اجتماعي، اقتصادي و... امروزه يكي از حوزه‌هاي مهم مطالعات اجتماعي و ارتباطي است. نظرسنجي سعي دارد كه افكار عمومي را درباره مسايل مختلف براي مسئولان و نهادهاي مربوط نشان دهد و اطلاعات لازم را براي تصميم‌گيري در اختيارشان قرار دهد و ارتباطي بين مردم و مسئولان باشد. درهر جا که مدیران و مسئولان و متولیان بخواهند به مقتضات شرایط جدید عمل نموده و تدابیر لازم را اتخاذ کنند، مجبورند به نظرسنجی روی آورند.
این نظرسنجی ها چه تاثیری بر روند انتخابات دارند؟
در دهه اخير نظرسنجي يكي از اركان اصلي دموكراسي‌ها است. نتايج نظرسنجی ها معمولا در رسانه‌هاي جمعي منتشر مي‌شود. انتشار نتایج نظر سنجی های انتخابات می تواند افراد را به سمت و سوی احزاب یا اشخاص خاصی هدایت کند. نظرسنجی‌ها بویژه نظرسنجی‌های انتخاباتی ابزار قابل اعتماد برای پیش‌بینی رفتار شهروندان در انتخابات است، پایگاه اجتماعی احزاب و گروه‌ها را نشان می‌دهد و در نهایت ابزاری برای سنجش سلایق موجود جامعه تلقی می‌شود. با نظرسنجي مي‌توان به برخي نظرات مردم كه به دلايلي ابراز نشده‌اند، دست يافت و قبل از آنكه برخي مسايل در اثر ناآگاهي حكومت ها تبديل به بحران شود، جلوگيري کرد. در حقیقت، سنجش گرایش‌های انتخاباتی مردم موضوعی است که می‌تواند موجب شناخت تغییر و تحولات جامعه و روشن ساختن روند تحولات و دغدغه‌های مردم در این زمینه شود. البته علاوه بر کم و کیف مشارکت سیاسی، دلایل حمایت یا بی‌اعتنایی مردم را در این زمینه نشان می دهد.
بعضی از نظرسنجی ها نظرسازی است. یعنی به قصد تاثیرگذاری انجام می شود. چرا کاندایداها از این ترفندها استفاده می کنند؟ آیا نظرسنجی ها واقعا برای سنجش افکار عمومی انجام می شوند یا ابزاری تبلیغی برای کاندیداها است؟
از انتقادات وارده به نظرسنجي توجه به جنبه‌هاي خاصي از باورها و كنش‌هاي مردم و درآميختن مسائل خبري با مسائل اساسي و بنيادي است. بايد گفت نظرسنجي‌ها در اغلب موارد نشان دهنده واقعيت هستند نه ساختن آن. با این حال، این یک واقعیت است که برخی کاندیداها یا گروه ها از طریق نظرسنجی و ارائه نتایج آن که گاهی ممکن است دستکاری شده باشد، در صدد تبلیغ برای خود یا فریب افکار عمومی شوند.
چطور می توان بین نظرسنجی و نظرسازی تمایز قائل شد؟
یکی از روش های شناسایی نظرسنجی های واقعی، این است که ببینیم این نظرسنجی ها از طریق چه مراکزی انجام و نتایج آن ارائه شده است. معمولا مراکز نظرسنجی معتبر از این دستکاری ها و نظرسازی ها دوری می کنند. آنها به دنبال حفظ اعتبار هر چه بیشتر خود هستند.
آیا مردم به نظرسنجی ها اعتماد و باور دارند؟ آیا نظرسنجی ها بر انتخاب مردم تاثیر دارد؟
برخی از مردم هنوز با نظرسنجي آشنا نيستند. آنها هم كه مي‌‌دانند اهميت اندكي براي آن قائلند. بعضي از مردم از نظرسنجي به عنوان يك امر بيهوده و بي‌فايده ياد مي‌كنند. آنها معتقدند اين نظرسنجي‌ها هيچ گونه تاثيري در مسوولان ندارند و دردي از مردم دوا نمي‌كند. برخي از مردم نيز همواره از پاسخ به سوالات امتناع مي‌ورزند يا آنكه با احتياط و دور از نظرات واقعي خودشان اظهار نظر مي‌كنند. مردم ما اغلب در بيان مكنونات قلبي خود دچار احتياط يا كتمان مي‌شوند. با این حال، می توان گفت در دهه اخير نظرسنجي يكي از اركان اصلي دموكراسي‌ها است.
چقدر مسائل مالی در نظرسنجی ها مهم است؟
نظرسنجي در دوران معاصر تبديل به يكي از منابع عمده درآمد در مؤسسات تحقيقاتي و از ابزارهاي مهم مورد استفاده تصميم گيران و صاحبان انديشه شده است. شاید همین مساله موجب انتقادانی به موسسات نظرسنجی شده است. به عنوان مثال، گراويتس مي‌گويد كه «موسسات نظرسنجي به تقاضاي كساني پاسخ مي‌دهند كه به آنها دستمزد مي‌دهند. اين وابستگي بخش مهمي از آزادی عمل آنها را سلب مي‌كند». البته نیاز مالی این موسسات اثراتی را می تواند داشته باشد. اما موسسات نظرسنجی معتبر که هدفشان جلب هر چه بیشتر اعتماد سفارش دهندگان و مردم است، بالطبع حاضر نیستند اعتبار بلند مدت خود را قربانی درآمد های موقت و آنی کنند. از سوی دیگر، معمولا موسسات نظرسنجی سعی دارند طرح‌های خود را با کمترین هزینه انجام دهند.
معتبرترین مراکز انجام نظرسنجی ها در ایران و جهان کدام است؟
آگاهي از افكار عمومي مردم از مهم ترين نيازهاي هر دولت است. در حكومت‌هاي مردم سالار اطلاع از اين كه مردم به چه فكر مي‌كنند و نظراتشان نسبت به مسائل چگونه است از اهميت زيادي برخوردار است. چرا كه بدين وسيله نهادها، سازمان ها، موسسات، كارخانجات و شخصيت ها به مقبوليت خدمات خود پي مي‌برند و از طريق بازسازي خود يا گاه با نفوذ بر افكار عمومي آن را جلب و يا به سمت منافع خود سوق مي‌دهند. اهميت افكار عمومي و تأثير آن موجب شده تا در جهت شناخت آن گام هاي موثري برداشته شود. بخصوص در سال ۱۹۳۳ با تأسيس مؤسسه سنجش افكار در آمريكا اقدامات عملي در اين زمينه بكار گرفته شد. ژرژ گالوپ روان شناس آمريكايی با روش علمی باعث اعتبار و شيوع سنجش افكار عمومي شد. در كشور ما نيز مراكز تحقيقاتي معتبري براي نظرسنجي دربارة مسايل و رويدادهاي مختلف جامعه تأسيس شده است. اين مراكز گاه با پيش‌بيني هاي نزديك به واقع خود بر اعتبار نظرسنجي‌ها مي‌افزايند. موسسه مطالعات و تحقيقات اجتماعي دانشگاه تهران در سال ۱۳۳۷ شروع به كار کرد و پس از آن مراكز نظرسنجی متعددی در ايران تأسيس شد. رسانه‌ها نيز به اين امر پرداختند. از جمله تلويزيون ملي ايران در سال ۱۳۴۵ واحد سنجش افكار و تحقيقات اجتماعي را ايجاد کرد كه اكنون در صدا و سيما به فعاليت خود ادامه مي‌دهد. مرکز افکارسنجی دانشجویان ایران از دیگر مراکزی است که در سال ۱۳۸۰ تاسیس شد و اکنون به شکل کاملا تخصصی به نظرسنجی می پردازد. در سال هاي اخير، افكارسنجي به طرز چشم‌گيري رو به رشد بوده است.
آیا نظرسنجی هایی که درایران انجام می شود، با دقت و اعتبار نظرسنجی های خارج از کشور است؟
واقعیت این است که شرایط جامعه ایران با بسیاری از کشورهای دیگر فرق دارد. مردم ایران به دلیل پیشینه تاریخی و فرهنگی خود مردمانی هستند که معمولا احتیاط پیشه می کنند و در ارائه نظرات خود بسیار سخت گیر و محافظه کارند. با این حال بسیاری از مراکز نظرسنجی در ایران به تجربه از ابزارها و روش های بومی شده ای استفاده می کنند که در ایران تا حدودی جواب داده است. دلیل این مدعا نتایج تقریبا نزدیکی است که برخی مراکز نظرسنجی در باره انتخابات و کاندیداها داشته اند.
چطور نظرسنجی ها موجب تغییر رویکرد کاندیداها و برنامه هایشان می شود؟
سوالاتی مانند «برای دانستن نقش مراجع و گروه‌ها و این که نقش كداميك از آنان بيشتر است؟ نقش رسانه‌هاي خبري، رهبران افكار عمومي در انتخابات چقدر است؟ چه عواملي در افزايش يا كاهش مشاركت مردم در انتخابات تاثير مي‌گذارند؟ چه عواملي موجب رويكرد راي دهندگان به گروه‌هاي مختلف مي‌شود؟ و...» از جمله مواردی است كه از طريق نظر سنجی می‌توان به شناخت بيشتری در اين خصوص دست يافت. به عنوان مثال، براساس نظر سنجي مركز افكار سنجی دانشجويان ايران كه در تاريخ اسفندماه ۱۳۹۱ در ميان ۱۴ هزار نفر از شهروندان شهری و روستایی بالاي ۱۸ ساله کشور انجام شد، تمايل به مشاركت در انتخابات ریاست جمهوری آتي سنجش شده است. در همين نظر سنجي در قالب سؤالاتي دلائل عدم شركت يا ارزيابی مردم از وضعيت موجود كشور پرسش شده است كه اين موارد هيچ گاه در انتخابات معلوم نخواهد شد. با نظر سنجي‌های انتخاباتي كه معمولا به شكل دوره‌ای برگزار می‌شود، مي‌توان فراز و نشيب گرايش‌ها و ميزان مشاركت مردم و همچنين اقبال عمومی نسبت به احزاب و اشخاص را سنجيد كه اين خود يك مزيت در مقابل انتخابات است. به عبارت دیگر، تنها از طريق انتخابات نيست كه گروه‌ها يا اشخاص جابجا مي‌شوند، بلكه در واقع، اين قدرت افكار عمومي است كه اين نقش را ايفا مي‌كند و با شناخت آن از طريق نظرسنجي‌ها مي‌توان محبوبيت يا عدم محبوبيت گروه‌ها، اشخاص و برنامه‌های اعلام شده آنها را سنجيد. از طريق نظرسنجی‌های انتخاباتی، گروه‌ها و اشخاص سياسي به نظرات مردم راجع به خود و اينكه چه كساني بيشترين آراء را جلب خواهد كرد، پی می برند. همچنين براساس آگاهی‌های بدست آمده در نظرسنجی ها، ابعاد مختلف موضوع مشخص و اين امكان ايجاد می شود تا گروه‌ها و اشخاص سياسی، درصدد بر طرف کردن ضعف عملكرد خود و جلب رضايت هرچه بيشتر مردم بر آيند. در واقع، نظرسنجی‌ها اين امكان را فراهم می کنند تا اطلاعات دقيق‌تری درباره عوامل تعيين كننده در چگونگی آرای مردم به دست آید. بر همین اساس، بسيارى از احزاب يا اشخاص نامزد شده در انتخابات، پيشاپيش، اقدام به نظرسنجى مى كنند و اين خود گواهى بر اهميت افكار عمومى نزد آنان است.
تا چه حد نظرسنجی هایی که تاکنون برای انتخابات ریاست جمهوری انجام شده، معتبر هستند؟
در جريان انتخابات رياست جمهوري ۱۳۷۶ خوشبينانه ترين نظرها تا قبل از انتخابات حاكي از پيروزي جناح رقيب یا کشیده شدن انتخابات به دور دوم بود، اما در اين ميان يك مركز نظر سنجي تنها با کمترین درصد خطا پیروزی آقای خاتمی را پيش بيني كرده بود. در خارج از کشور نیز موسساتی همچون «گالوپ» اغلب، پیش بینی های دقیقی را پیرامون مشارکت مردم و آرای کاندیداها از طریق نظرسنجی ها ارائه می دهند. البته همیشه و در مورد همه مراکز نظرسنجی این اتفاق نمی افتد. در صورت وجود تفاوت در آرای مردم درانتخابات با آنچه كه در نظرسنجي‌های انتخاباتی مطرح کرده اند، بايد با در نظر گرفتن شرايط جامعه، در پی علل و انگيزه‌های اين جابجايی نظرات پرداخت. اگر دليل توجيه كننده و قانع‌كننده‌ای وجود نداشته باشد، آنگاه يكي از برداشت‌ها آن است كه تحقيق نظرسنجي غير علمي و توام با خطا بوده است. ميزان وفاداري به اشخاص و گروه ها، ميزان بي‌تفاوتي يا علاقه‌مندي به مسائل سياسي، مشكلات اقتصادي، شعارهاي كانديداها در جريان انتخابات، اقدامات رقيب يا رقبا ،رفتار و سخنراني هاي كانديداتورها و....از جمله عواملی هستند که مي‌توانند ميزان مشاركت مردم یا در گرايش آنها به فرد يا گروه‌های سياسی تاثير بگذارند و اين موارد از طريق نظرسنجی ها تا حدودی مشخص می‌شود.
نظرسنجی ها در ایران با چه تکنیک هایی انجام می شود؟ آیا برای انتخابات ریاست جمهوری تکنیک ها و روش های نظرسنجی خاصی استفاده می شود ؟
نظرسنجی مجموعه‌ای از فنون، ابزارها، روش‌ها و تکنیک‌های رایج در پژوهش های علوم رفتاری بویژه علوم اجتماعی، روان‌شناسی، علوم سیاسی است و از چارچوب‌ها و ابزارهای علوم مانند آمار و مدیریت نیز استفاده می‌کند. ویژگی اصلی این تکنیک‌ها «علمی بودن و فنی بودن» آنهاست. به این معنی که این روش ها ابزار مناسب و قابل اعتمادی برای فهم وضع موجود بشمار می‌آید. نتايج نظرسنجي‌ها زماني قابل اطمينان و اعتبار است كه محدوديتي درمقابل بيان افكار وجود نداشته باشد. زمانی كه در جامعه فشار بر افكار وجود داشته باشد، مردم با احتياط ناشی از ترس، نظراتی مي‌دهند كه ممكن است با مكنونات قلبي آنها فاصله داشته باشند. لذا در اين گونه مواقع نتايج نظرسنجي‌ها با واقعيات فاصله دارند و به عبارتی ما را فريب مي‌دهند. نتايج نظرسنجي‌ها در مؤسسات معتبر نظرسنجي با واقعيت معمولاً نسبت ۲+ يا ۲- به دست مي‌آيد. گاهی نظرسنجی ها با درصدي از خطا در تطابق با واقعيت روبرو می شوند. نظرسنجي‌ها علت تغيير راي آن دسته را كه در انتخابات عكس‌العمل ديگری غير از آنچه كه در نظرسنجي ابراز کرده بودند را معلوم نمی سازد. ضمن آنكه از قدرت پايايي و ثبات در طول زمان برخوردار نیستند. چرا كه راديو، تلویزيون، مطبوعات، رهبران افكار عمومي كه به دليل برخورداري از قدرت بيان و قدرت نفوذ سعي دارند با توصيه‌هاي خود آراي شهروندان را در جهت خاصي هدايت كنند و این کافی است تا نظرات مردم هیچگاه در مدت زمان طولانی ثابت نماند. روش های نظرسنجی بیشتر به شیوه حضوری انجام می شود. با این حال شیوه های گوناگونی برای دریافت نظرات پاسخگویان وجود دارد که مهم ترین آنها عبارتنداز؛ نظرسنجی تلفنی، نظرسنجی پستی، نظرسنجی اینترنتی و ... در ایران و در موضوع نظرسنجی انتخاباتی، بهره گیری از پرسشنامه با سوالات محدود و مراجعه به درب منازل یا تکمیل پرسشنامه در میادین شهر و روستا معمول تر است.
نظرسنجی های انتخاباتی معمولا با چه فواصل زمانی انجام می شوند؟
نظرسنجی های انتخاباتی باید در محدوده زمانی کم، مثلا در طی ۳ روز انجام شود. چرا که در این برهه نظرات مردم ممکن است به سرعت دچار تغییرات شوند و برای بررسی هر چه بهتر روند تغییرات و پیش بینی نتیجه انتخابات، باید هر دو هفته، تا شروع انتخابات انجام شود.
گفت و گو: حمید جلالوند