از 12 نرخ ارز در دوره جنگ تا تک‌نرخی‌سازی موفق دولت خاتمی

دولت روحانی در اوج بحران ارزی تصمیم به تک‌نرخی شدن ارز گرفت. دولت اعلام کرده که از 21 فروردین قیمت هر دلار آمریکا، 4 هزار و 200 تومان است و خرید و فروش ارز به قیمت‌های بالاتر قاچاق محسوب می‌شود. اما تک‌نرخی کردن ارز چه تاریخی را در اقتصاد ایران پشت سر گذاشته است؟
به گزارش مردم سالاری آنلاین، هنوز با قطعیت در مورد نتایج سیاست تک نرخی کردن ارز در دولت روحانی نمی‌توان اظهارنظر کرد و باید دید این سیاست با چه پشتوانه‌ و راهکارهایی دنبال می‌شود. علاوه بر این عوامل سیاسی و شرایط بین‌المللی (از جمله روابط بانکی با کشورهای اروپایی و نحوه برخورد دولت ترامپ با برجام) نیز بر سیاست جدید ارزی بانک مرکزی تأثیرگذار است. از نظر اقتصادی، تاریخ پس از انقلاب عمدتاً تاریخ نرخ‌های ارز چندگانه بوده و البته به جز روزهای گذشته در دو مقطع دیگر نیز سیاست تک‌نرخی کردن ارز دنبال شده است.
 
از ارز تک‌نرخی پیش از انقلاب تا ارزهای چندنرخی
پیش از انقلاب تنها یک قیمت ارز در بازار وجود داشت و نرخ رسمی و آزاد ارز با هم تفاوتی نداشتند. هر دلار آمریکا در فاصله‌ی بین سال‌های 1352 تا 1354، 68 ریال مبادله می‌شد و این نرخ واحد ارز بود. سال 56 هر دلار آمریکا به 71 ریال رسید. درست از سال نخست انقلاب، دو نرخی شدن ارز نیز در بازار ایران شکل گرفت. در سال 57، نرخ رسمی دلار آمریکا 7 تومان بود اما قیمت دلار در بازار آزاد به 10 تومان رسید.
در سال‌های جنگ تحمیلی، فاصله بین نرخ‌های آزاد و رسمی ارز به شدت افزایش یافت؛ با این حال دولت موسوی نرخ رسمی ارز را چندان افزایش نداد و در سال 68 که دوره نخست‌وزیری میرحسین موسوی خاتمه می‌یافت، نرخ رسمی دلار آمریکا 72 ریال بود. با این حال در همین سال نرخ دلار آمریکا در بازار آزاد به 120 تومان رسیده بود.
 
اولین تجربه تک‌نرخی کردن ارز
در دوران جنگ، نرخ‌های متعددی برای ارز در بازار شکل گرفته بود. محمدحسین عادلی که در دولت نخست هاشمی رفسنجانی رئیس کل بانک مرکزی بود در این‌باره می‌گوید: بعد از جنگ تعدد نرخ ارز بسیار زیاد بود و تقریبا 12 نرخ برای ارز داشتیم در نتیجه از سال 68 تا 72 نرخ‌ها را کم کردیم و در فروردین 72 برای اولین بار ارز تک نرخی شد و بیش از هفت ماه ادامه یافت.
دولت هاشمی ابتدا سعی کرد تعداد نرخ‌های موجود برای ارز را به سه نرخ کاهش دهد: این سه نرخ عبارت بودند از نرخ رسمی که تا سال 70 حدود همان 7 تومان بود؛ نرخ رقابتی که به برخی از تولیدکنندگان برای واردات‌شان تعلق می‌گرفت و حدود 60 تومان بود و در نهایت نرخ بازار آزاد. در سال 71، دولت هاشمی که آن زمان سیاست‌های تعدیل اقتصادی را اجرا می‌کرد، نرخ رسمی ارز را به 145 تومان افزایش داد تا با نزدیک شدن نرخ رسمی به نرخ بازار آزاد، شرایط برای تک‌نرخی کردن ارز مهیا شود.
در نهایت دولت در فروردین 1372 نرخ ارز را تک‌نرخی کرد و قیمت 165 تومان را برای ارز درنظر گرفت. با این حال، این سیاست شکست خورد و 7 ماه بیشتر دوام نیاورد. در سال 73 قیمت دلار آمریکا در بازار آزاد به 260 تومان و در سال 74 به 400 تومان رسید که بیش از دو برابر نرخ رسمی دلار بود.
 
تجربه موفق تک‌نرخی کردن ارز در دولت اصلاحات
دولت اصلاحات سیاست تک‌نرخی کردن ارز را به صورت اصولی در دستور کار خود قرار داد. تک‌نرخی کردن ارز ابتدا در برنامه سوم توسعه گنجانده شد و در حالی که اقتصاد کشور شرایط باثباتی را تجربه می‌کرد و صندوق ذخیره ارزی نیز تشکیل شده بود، دولت به استقبال تک‌نرخی کردن ارز رفت.
در سال 80 نرخ دولتی دلار آمریکا 175 تومان و نرخ آن در بازار آزاد 790 تومان بود. فاصله این دو نرخ بسیار زیاد بود اما با این حال، دولت خاتمی در اجرای سیاست خود که مطالعه دقیقی در مورد آن صورت گرفت بود، تردید نکرد و در سال 81، ارز تک‌نرخی شد. دولت نرخ 795 تومانی را برای دلار آمریکا درنظر گرفت و هر سال اندکی آن را افزایش داد. این سیاست تا سال 89 جوابگو بود و حتی دولت احمدی‌نژاد نیز تا آن زمان از مواهب سیاستی که به صورتی اصولی پیاده‌سازی شده بود برخوردار شد.
 
نظام چندنرخی ارز پس از تحریم‌ها
از سال 90 تحریم‌هایی که کاغذپاره خوانده می‌شدند باعث شد تا اقتصاد ایران دوبار وارد نظام چندنرخی ارز شود و نرخ آزاد ارز از نرخ رسمی آن فاصله زیادی گرفت. دولت احمدی‌نژاد چند بار سعی کرد نرخ ارز را تک‌نرخی کند اما به هیچ وجه موفق نشد و نرخ ارز در بازار آزاد حتی تا 3 هزار و 600 تومان هم بالا رفت.
در دولت روحانی نیز از سال 92 به بعد زمزمه تک‌نرخی شدن ارز شنیده می‌شد. اما این امر تنها پس از بحران ارزی اخیر و رسیدن قیمت ارز در بازار آزاد به بیش از 6 هزار تومان صورت گرفت. باید دید در مورد نتایج این یکسان‌سازی نرخ ارزی در آینده چه می‌نویسند؟